Lompat ke konten Lompat ke sidebar Lompat ke footer

Lontar Tattwa Gama Tiga


TEKS
1b. Om Awighnamastu nama siddam. Pwa ki magama tiga, Gria Badulu. “Om Déwa-déwi Tri déwananem, Tri Murti, Tri Linggatmakem, Tri Purusha, suddhanityem sarwa jagat jiwatmanem. Om guru déwa guru rupem, guru madya guru purwa, guru pantarem, Aem (A-ricem) Brahma Iswara déwam Wisnu jiwatma tri lokem, sarwa jagat prathistanem sarwa wighna winasanem, Shiwa Sadashiwa, tirthan mrethaning malem, Buddha tirta tatragatam, siwa tirthan cagamanem, igama Iswara déwem, agama brahma déwatem, ugama wishnudéwanem mahadéwa krethajnanem. Om guru paduké bhyo namah”. Hana pramangké wuwusan, iki kala. Paramashiwa mreti, payogan nira Bhatara Mahadéwa, kinon dé nira Sang Hyang Purusangkara. Téngsun amimiti gumawéaken gama tiga-

TERJEMAHAN
1b. Semoga tidak ada halangan. Inilah ajaran agama tiga dari Gria Badulu. “Om Déwa-déwi Tri déwananem, Tri Murti, Tri Linggatmakem, Tri Purusha, suddhanityem sarwa jagat jiwatmanem. Om guru déwa guru rupem, guru madya guru purwa, guru pantarem, Aem (A-ricem) Brahma Iswara déwam Wisnu jiwatma tri lokem, sarwa jagat prathistanem sarwa wighna winasanem, Shiwa Sadashiwa, tirthan mrethaning malem, Buddha tirta tatragatam, siwa tirthan cagamanem, igama Iswara déwem, agama brahma déwatem, ugama wishnudéwanem mahadéwa krethajnanem. Om guru paduké bhyo namah”. Demikian kata (mantra) di saat Paramashiwa berubah wujud, dalam yoganya Bhatara Mahadewa yang diutus oleh Sang Hyang Purusangkara. Hambalah yang akan menjaga segala bentuk pelaksanaan dari Gama Tiga-

TEKS
2a. nahan ta lwir nihen, igama, ugama, agama. Pangéstunia, ikang igama kagelaraning kasukman, ikang agama pakretining jagat mandhala. Ikang ugama makasima loka caraning jagat. Ika katigania darmaning Sang Hyang Shiwa amaka rasa kahayuaning jagat. Ika katigania darmaning Sang Hyang Dharma. Amrekata ning hayuaning jagat, i kala nira badrawada lawan siwa Bhagawan Wrashpati, parincinaken angiket baca Purwadigama, hana ingaraning Ukir Kawi ring Jambudwipa, duk saman gumelar jagat raya, tekéng sapwa karania kabéh, maka nguni manusa kabéh, apan ia i manusa durania mangawruhing laku, maka nguni ring solahing kamanusan, kari tunggal paambekania lawan sato, mina, paksi, duran, wruha ring pada rata ning tingkah. Mangka-na

TERJEMAHAN
2a. yang meliputi igama, ugama, agama. Penjelasannya, igama adalah segala yang berkaitan dengan pikiran (kecerdasan spiritual), sementara agama adalah pelaksanaan atau tindakan nyata di dunia. Sementara ugama merupakan tata cara (desa, kala, patra) beragama di dunia. Ketiganya kebenaran dari Sang Hyang Dharma. Memberkati dunia saat diselamatkan oleh Siwa Bhagawan Wrashpati, untuk lebih jelasnya bacalah kitab Purwadigama, adalah Gunung Kawi namanya di jagat Jambudwipa (Jawa), ketika zaman dunia ini diciptakan, beserta segala yang ada di dalamnya, seperti manusia-manusia, karena manusia di zaman itu selalu bertindak sesuai esensi hidupnya sebagai manusia, maka masih menyatulah (hidup harmonis) antara binatang, ikan, burung, sama-sama seimbang dan mengerti cara bertingkah laku.

TEKS
2b. na ling Sang Hyang Paraméswara, na sakon sarwa sanak ira kabéh watem ké jawat hana wasanga, sama turun maréng Martya Loka, mangajar ajar ri kang manusa kabéh, pada anggara niti ikang manusa kabéh, ring solah, ring lampahnia, maka miwah budi pakrethi, atata, atiti, tutut katatahin. Sira Sang Hyang Iswara turun maring Martya Loka angajar ikang manusa apolah krama désa, wem sira angajaraken iki sastra kabéh, swalita, modre, wréhastha, nguniwéh sastra swara wijnana, mwang basa basita, guru lagu, satwa karania. Sang Hyang Brahma turun ring Madya Pada maka guruning pandé wesi, agawé sarwa lalandip, sarwa dumilah, tinuduhakena ri suku nira ring kéri. Sang Hyang Wisnu turun ring Madya Pada maka guruning kasuksman, kawirbujan-

TERJEMAHAN
2b. Demikianlah kata Sang Hyang Parameswara, yang mengutus semua pengikutnya untuk bersama-sama turun ke dunia Martya Loka (mercapada atau dunia fana), untuk mengajarkan kepada manusia, bagaimana cara menjadi pemimpin dari seluruh manusia, baik itu berperilaku, termasuk juga dalam budi pekerti, tata cara, ajaran baik, patut dituruti. Beliau Sang Hyang Iswara turun ke dunia mengajarkan pada manusia tentang menjadi warga yang baik, beliau juga mengajarkan tentang aksara swalita, modre, dan wrehasta, begitu pula mengajarka seni suara dan peribahasa, seperti suara berat, suara ringan, dan lain-lain yang mencangkup di dalamnya. Sang Hyang Brahma turun ke dunia menjadi guru dari pande besi yang mengerjakan segala bentuk senjata, segala yang terlihat berkilauan, yang diperintahkan melalui kaki kiri beliau. Sang Hyang Wisnu turun ke dunia menjadi guru segala bentuk kecerdasan, keagungan,

TEKS
3a. mwang tataning kaprabon, amadegang ratu luwih nyakrawati sarat, mwang wruhéng danur dara krama. Sang Hyang Mahadéwa turning Madya Pada, angguruning Mpu Galuh, ngawé sarwa busana raja mulia, payasaning wong, kanaka mwang pirak. Sang Hyang Shiwa turning Marthya Loka, maka guruning basma ungkara watek ira sang pandhita, anglaraken puja ring krama, mwah brata yoga samadi nira déwata kabéh, mwang amajaraken kawruhing wahya dyatmika, kaputusing aji, ngabakti ring Widhi, lekasning japa mantra kabéh. Bhagawan Wiswakarma matumurun maring Marthya Loka, angguruning pakrethi ning kosala-kosali, angadeg aken sarwa wawangunan parhyangan sang ajar pomahan. Turun Bhatari Sri saking mwang awangka Madya Pada, angajaraken sakaryaning –

TERJEMAHAN
3a. dan segala yang berhubungan dengan pemerintahan, menjadi seorang raja yang hebat dalam memimpin dunia, dan disegani oleh rakyat. Sang Hyang Mahadewa turun ke dunia, mengajari Mpu Galuh untuk membuat busana raja yang mulia, perhiasan, seperti emas dan perak. Sang Hyang Shiwa turun ke dunia, menjadi guru filsafat (keagamaan) dari para pendeta, memimpin doa dari rakyat, melaksanakan puasa (yoga brata) ke hadapan para dewata, serta mengajarkan kemampuan menggunakan pikiran, ajaran-ajaran, bakti pada Widhi, dan mantra-mantra. Bhagawan Wiswakarma juga turun ke dunia mengajarkan tentang tata letak bangunan, membangun tempat suci dan juga rumah. Sementara Bhatari Sri turun ke dunia, mengajarkan semua

TEKS
3b. wong wadu, ingiring déning widyadara widyadari kabéh, pada angajaraken polah anenun, mahias mapeningan, mangantih, dé wruh angaci aci raga sarira, nguniwéh akreti ring déwasa parikrama. Kunang sawatek widyadara ka Madya Pada, angajar i manusa mapangrasa, kanti gumanti, sama masukan-sukan ring samanikang wang, pada sih umasih, mwang aguruwaning rowing naya. Turun Sang Hyang Smara Ratih, anuksma ring wong, sato, mina, paksi, mantiga, maharya, mwang rikang sarwa triyaka sarwa mambaken, samaya kinasungan cita dasénddhriya, lulut woning pada manon ring Sang Hyang Smara Ratih turun kang astha déwata, Sri turun ring durung, Indra turun ring natar, Guru turun ring sanggar, Yama turun ring mamoteng, Ludra turun ring kandang, Bhrahma turun ring pwaregan

TERJEMAHAN
3b. para perempuan, yang diiringi oleh semua bidadari bidadara, mengajarkan menenun, berhias, mengumpulkan benang, juga ajaran tentang memuja diri sendiri, memberikan kemakmuran pada masyarakat. Adalah semua para widyadari turun ke dunia mengajarkan manusia tentang rasa, persahabatan, mencintai orang lain, saling mengasihi, juga menjadi guru dalam menggunakan ide dan pikiran. Sang Hyang Smara Ratih memberikan jiwa pada manusia, binatang, ikan, burung, dan semua yang memiliki jiwa untuk bertindak, disusupi janji sepuluh indria, jatuh cintalah ketika melihat Sang Hyang Ratih turun ke delapan penjuru angin, Sri turun (menjiwai) di bawah (tanah), Indra turun di pekarangan, Guru turun di sanggah (kemulan), Yama turun di kegelapan (kuburan), Ludra turun di kandang (ternak), Brahma turun di dapur

TEKS
4a. Gan, Kala turun ring lawang. Uma turun ring pasaran. Mangkana ikang déwata kabéh, samamang turun ikang manusa kabéh, ring jagat mandala, somya ambek Sang Hyang Paraméswara manon sasolahé manusa jagat mandhala kabéh, wuwus manuting pada paguruan ngawé dunian ikang jagat raya. Om tirthasyem tirtha pawitrem gangga ranuh toya ranem, purusha tirtha pawitrem shiwaning malem pawitrem, endah ta mwah sun [ingsun] mangrincinaken ikang gama tirtha, den kapratiaksa dening manusa loka kabeh, byakta ki manusa wruh ring awak sarirania, amet pinet ring aksara tiga. Nihan ta lwirnia aksara tiga, swalalita, sastra urip, modré aksara wati, wrehastha aksara murya, ika dadi gama tirtha, wit tiga dalu wlas ké ing agama pamutusnia Tri Kaya Suda-

TERJEMAHAN
4a. Kala turun pada pintu masuk. Uma menjiwai pasar. Demikian gambaran para dewata yang bersama-sama turun ke dunia menyusup dalam diri manusia, berbaur pikiran Sang Hyang Parameswara mengutus setiap perbuatan manusia di dunia, menyusupi jiwa maka terbentuklah dunia jagat raya dengan mantra “Om tirthasyem tirtha pawitrem gangga ranuh toya ranem, purusha tirtha pawitrem shiwaning malem pawitrem”. Begitulah aku menciptakan agama air (agama tirta), yang kemudian dijaga oleh semua manusia yang ada di dunia, kesungguhan ini membuat manusia sadar akan tubuhnya sendiri yang dijaga oleh tiga aksara. Ketiga aksara itu terdiri dari swalalita, sastra urip, modre aksara penguasa, wrehasta aksara pemula, itulah yang kemudian menjadi agama tirta, berasal dari tiga lalu menyatu ke dalam agama seperti disebutkan dalam Tri Kaya Suda Kala

TEKS
4b. Mala, ika wakya bina sruti, samanut unggaran, sa ika loka caraka, pawretinia andadi tata titi tuturan, sama béda polah laksania ring loka, maka pamutusnia tunggal juga sama pangéstinia ring kahayon ring raga sarira nyaring bhuwana kabéh ikang ring Hyang Amurbong Rat. Kunang ikang agama pinang hana hani déning Sang Iswara, sira pwa ya maka kawanangania, pamonging kasuksmania, dén wekéng pamutusnia, sira sang maha pandhita maka wenangia pra-tyaksara awarah-warah kramania pranakania, kang srusa bakti maguru, aséwaka darma kaputusan pamutus ing darma ikang agama welu welas kaparituharaken dé sang nata ratu, wenang linaksanan saparikramania dé nira sang mwang rat, mwah pradhata ring pata pati patutuh tetéhania agama-

TERJEMAHAN
4b. Yang diucapkan beda dengan yang didengar, seharusnya sejalan dengan tingkah laku, begitulah caranya di dunia, penggabungannya menjadi ajaran yang dituturkan, sama maupun beda tingkah laku di dunia, yang memutuskan tetap sama yaitu pemujaan yang benar-benar datang dari diri sendiri untuk memilah yang ada di dunia menuju Hyang penguasa jagat. Diceritakan keadaaan agama, tersebutlah Sang Iswara, beliaulah yang memiliki kewenangan, melindungi jiwa, dan berhak memutuskan, beliaulah sang maha pendeta maka berhak juga memberikan ajaran-ajaran tentang bertingkah laku pada pengikutnya, bakti kepada guru, menjalankan ajaran kebajikan, memberikan keputusan tentang kebenaran agama, tiga belas hal yang harus dilaksanakan oleh Sang Nata Ratu, sepatutnya dilaksanakan semua hal tersebut oleh sang penguasa jagat, hukum kematian yang terdapat dalam agama

TEKS
5a. gawé kapagehaning kajagaditan apan sang nata ratu sumendi guru wisésa ri Bhuh Loka. Ikang ugama sinembaraken ring jagat mandhala kabéh dén sang manut tunggwan, manut sahéluaning jagat. Katrinia ika tan wénang wyoga, inrauhaken wenang silih alap, wenang parok prakrethinia, nora wénang winasahan, tan wurung magawaru gning jagat, apan ing ugama manu ta kasida nirmala, ikang igama manuta éling. Mangkana dé kawruhakena dé manusa soang-soang hyawa ala pari katigania ika, ngaran gama. Mangda linia, agama angaran hana gama tirtha pawitra, ika gina mani déning sarat kabéh, ya ta sahananing sarwa tumitah ring bhuwana kabéh, sama angemit gama tirtha pawitra maha mertha, sinengka déning agama, ngaran kasusilan ambek tepat, wi-

TERJEMAHAN
5a. menciptakan kedamaian dan kebahagiaan karena sang penguasa dunia menjadi pemerintah di dunia. Ugama menyebar di dunia oleh seseorang yang tahu akan kebenaran patuh pada isi dunia. Keberadaannya tidak perlu diragukan lagi, datang silih berganti, patut menjadi bagian dalam penciptaan, tidak bisa dipisahkan, tidak diragukan lagi merupakan guru dari dunia ini, karena ugama seorang manusia akan melahirkan kesucian, begitu pula pada igama hendaknya selalu diingat. Demikian juga pengetahuan masing-masing manusia janganlah lupa pada ketiganya, pada yang namanya tingkah laku. Supaya menyatu, agama adalah agama tirta itu sendiri, itulah yang menjadi kewajiban di dunia, ia adalah semua yang diperintahkan di dunia ini, agar bersama menjaga agama air yang mendatangkan banyak kemakmuran, menjadi bagian dari agama, yaitu tingkah laku yang benar

TEKS
5b. ya tan déning gama, ngaran, kasidaning polah nirmala wara nugraha nira Sang Hyang Hanéng Madhyapada, apa matalyan inugrahan gama, iki magawé kaparipurnaning jagat, pamakem ikang jagat. Ikang pangempwaning jagat raya magawé karahayuning loka nadyata, nihan. Nihan tegesing gama tirtha, ngaran, kamimitan ikang amurwaning jagat raya. Pangisinia saprakara kabéh, maka awak ira Sang Hyang Murthi, Prethiwi, Apah, Akasa, Sastra ngaran aji mning ngaran tirtha, Mretha ngaran urip, ngaran bayu, ngaran idep, ngaran atma, ngaran adnyana, ngaran angen-angen, ngaran pét, ngaran pinét, ngaran cét, ya ta cétan ingsun. Ingsun urip ring tan inuripan, wit ingsun tan pawit, cét bayu tan hana ambayuni, cét teja tan hana-

TERJEMAHAN
5b. tidak ada agama yang tanpa tingkah laku, hanyalah dengan berbuat segala bentuk kesucian akan mendatangkan anugerah dari Sang Hyang Hanéng Madhyapada, karena semua yang dianugerahkan oleh agama, inilah yang akan menyempurnakan dunia, itu sudah menjadi hukum dunia. Itulah yang menjaga jagat raya ini menciptakan keselamatan di dunia. Inilah yang ditegaskan dalam agama tirta yaitu menjaga dunia ini. Semua yang terdapat di dalamnya, adalah bentuk dari Sang Hyang Murthi, Prethiwi, Apah, Akasa, Sastra yang menjadi satu dalam air, anugerah itu adalah hidup, menjadi tenaga, menjadi pikiran, menjadi jiwa, menjadi kecerdasan, menjadi angan-angan, menjadi ingin, menjadi keinginan, menjadi ada, yang ada itulah Aku. Aku hidup dalam yang tak hidup, Aku asal tanpa asal, Aku tenaga tanpa menguatkan, Aku cahaya

TEKS
6a. néjani, cét sabda tan hana angujari, lah mangkana téngsun, Hyang Guru Dewa, ingsun tirtha, ingsun amretha, ngamretanin Tri Bhuana, maka uriping sarwa dadi, ingsun angurip sarwa tumitah anuksma ring Andha Bhuana, lah mangkana téngsun agama, ngaran agaman. Ya ta pangawak Tri Murthi, ingsun tumolahakena pramana, magawé raga rupa warna, rasa pati gesang, lah mangkana ta ingsun wang agama, tan kawasa linukataken déning pramana, ndah ya ta praketha sama yan ingsun, juga kwasahén, apan ingsun kawasa kinawakasen dén sun mulaning titah. Iyah mangkana tengsun mayoga kén ikang agama, ugama, kawastania, kretha mwang sima, kretha biner, lurus ning, nirmala, trang apadang, smita ngaran cata, cata ngaran sakala ngaran hana, hana ikang igama-

TERJEMAHAN
6a. menerangi, Aku kata tanpa berucap, demikianlah Aku, Hyang Guru Dewa, Aku Air, Aku kehidupan, yang memberikan kehidupan pada tiga dunia, menjadi jiwa segala yang hidup, Aku menghidupkan segala yang ada dalam telur dunia, demikian Aku Agama, bernama tingkah laku. Itulah tubuh dari Tri Murthi, Aku yang mengolah udara, membuat tubuh menjadi warna, rasa akan kematian yang hilang, demikian Aku dalam memberi warna Agama, juga berkuasa, karena Aku penguasa sebab Akulah pusat dari perintah itu. Demikianlah aku beryoga untuk agama dan ugama yang menjadi peraturan dan tradisi, sungguh suci, tanpa noda, terang benderang, senyum menjadi harapan, harapan yang ada dalam dunia nyata, adalah itu disebut Igama

TEKS
6b. agama hana tikang sarwa tiga, pretiwi, akasa, apah wiwit tekéng pangisinia, ring pretiwi utamania mantiga, mandala, maharya, hana ring apah, agni, bayu. Utamaning akasa, surya, candra, lintang. Hana irikang catur dasaksara, hana modré, panuksmania, rwa bineda, tan pasastra, saking niskala. Hana wetu igama, agama, ugama, kabéh hana wetu saking ugama, ugama. Hana ikang urip, bayu, sabda, idep, ambek, polah. Hana tarka, hana sipta, hana mirasani. Ika sanadi urip, urip dadi pati. Hana ikang warga, hana katah. Sarga dadi katah, katah dadi swarga. Mwah hana sastra swara wianjana. Sastra ngaran, sarira ngaran sabda. Kya ngaran bayu jnana ngaran. Idhep, ndah mangkana-

TERJEMAHAN
6b. agama yang ada di ketiga dunia, bumi, langit, dan udara adalah asalnya, tanah (bumi) terdapat alam bawah, alam tengah, alam atas, adalah udara, api, angin. Sementara keutamaan langit, matahari, bulan, bintang. Adalah bagian dari keempat dasaksara, meliputi modre yang menjiwai dua yang berbeda, tanpa ajaran dari dunia yang tidak terlihat. Muncullah igama, agama, ugama, semua yang ada muncul dari ugama. Kehidupan muncul dari tenaga, pikiran, tingkah laku. Ada yang diduga, ada tanda, dan ada yang dirasakan. Itulah yang menjadi hidup, hidup menjadi mati. Ada warga, ada penuh. Berisi menjadi tak berisi, tak berisi menjadi berisi. Dan ada sastra dengan aksara wianjana. Ajaran adalah segala yang dikatakan. Ucapan adalah tenaga, pengetahuan adalah pikiran, maka demikianlah

TEKS
7a. juga igama maka purwaning dadi. Ikang agama wekasning dadi, ikang ugama wekasning tunggal. Ugama awaking wisésa. Wi ngaran luwih. Sesa ngaran kari. Wanti ya long, nora lwih. Sang Hyang Bayu Saraswati pangempuaning kabéh. Iki pangastwan. Mantra. “Saraswati kano stubyem wara dé kama rupini, sidir ambak karaksami sidi bawantu mésadyem. Om Sang pinaka kawulun kabéh, awya sira karya samar sakumuring ulat, twasning pajatin iki gama, tan rerupa riwekas. Apan ikang gama suksma dahat, manjing metu nora na katon. Mami Sang Hyang déwa, dewaning déwa, ngulun ta tan parupa, tan pa warna, ngulun ta rupa, sarupan ta, ngulun mawarna sarupaning warna. Kunang hulun tikang gama, ngulun, agama tiga, manama ngulun-

TERJEMAHAN
7a. juga igama itu menjadi ada. Itulah agama yang tercipta, itulah ugama menjadi satu. Ugama adalah kesaktian. Wi adalah kemasyuran. Sesa berarti masih. Jika berganti akan menimbulkan keindahan. Sang Hyang Bayu Saraswati yang menjaganya. Beginilah mantranya “Saraswati kano stubyem wara dé kama rupini, sidir ambak karaksami sidi bawantu mésadyem Om.” Saraswati menjadi sesuhunan oleh semua, janganlah kemudian lupa berbuat, karena inilah sejatinya agama itu, tidak ada bentuknya nanti. Sebab tingkah laku itulah yang nantinya terlihat. Aku Sang Hyang Dewa, dewa dari dewa, Aku tanpa rupa, tanpa warna, Aku rupa itu sendiri, serupa, Aku memberi warna sehingga semua memiliki rupa penuh warna. Demikianlah Aku agama, Aku tiga agama, Aku bernama

TEKS
7b. I, ngaran Shiwa. Ga ngaran Angga. Ma ngaran Mretha. U ngaran udaka. Ga ngaran Gni. Ma ngaran Maruta. A, ngaran awang-awang. Ga ngaran Gnah. Ma ngaran malilang apadang, nora na sastra, puja japa mantra ya pwan tutur, wariga, usada. Kalingania Sang Hyang Tri Atma juga ngadétwaken kabéh. Nghulun tri tinunggalaken, nghulun Sang Hyang Tiga Wisésa. Nghulun guruning déwata nawa sanga. Nghulun juga angajar ikang wong, sato, mina, paksi, maidep, mabayu, masanggama, mambek, mapolah lawan lekang, arep mangan anginum, nghulun juga angajaraken, ika dén weruh manon, mangrungu, alampah, lumaku, jagra, swapna, supta. Kunang saparipolahing ageseng, ika sarwa dadi, ya ika tri ya agama mapan tunggalina kabéh.

TERJEMAHAN
7b. I adalah Shiwa. Ga adalah tubuh. Ma adalah kehidupan. U adalah air. Ga adalah api. Ma adalah angin. A adalah tak tergambarkan. Ga adalah tempat. Ma adalah terang benderang, tidak ada sastranya, puja mantra itu bagian dari nasihat, hari baik, dan pengobatan. Demikian Sang Hyang Tri Atma juga menjadi dewa dari semua para dewa. Akulah tiga menjadi satu, Akulah Sang Hyang Tiga Wisesa. Akulah guru dari seluruh dewa penjuru mata angin. Akulah juga yang mengajar manusia, binatang, ikan, burung, pikiran, tenaga, bercinta, berpikir, bertingkah laku juga makan minum, Akulah juga yang mengajarkan kemampuan untuk melihat, memperhatikan langkah, berjalan, begadang, penyebab tidur, tidur. Demikian juga tingkah laku untuk membakar semua yang menjadi ada, ya itulah tiga agama itu, sebab semuanya sama.

TEKS
8a. – Hana paitungan, itur kang sarwa hana, mwah hana nora, wastunia Sang Hyang Amretha Maraga lwih, rikang sarwa dadi, sarwa tumuwuh, mwang sarwa dadi, mwang sarwa mangurip, wong, sato, mina paksi, taru buku, trena, gulma, stawaram janggama, mwang sarwa maletik, samuha awak ira Sang Hyang Gurudéwa, sari nuksma ring Andha Bhuana, sira matemahan Sang Hyang Maya, rumadegaken sad rasa, gurih, pedes, madura, amla, rpet, tikta. Mangkana hulun pati uriping Andha Bhuana, anuksma ring rat, matang kang sarwa dadi kabéhania kang sarwa andha tumitah, sama angulati sa raga karya, kayania tlas gineseng, liniwet, linebhur, winungkusan tiwakaken wwé pawitra, matemahan pangan kénum, hana sasih Mrétha Masa. Sira Sang Hyang Prabhu Wibuh, sira anyakrawrethi jagat kuripan, sinu-

TERJEMAHAN
8a. Begitulah perhitungan, semua yang serba ada, juga yang tidak ada, tiada lain adalah kemampuan seseorang yang sakti, dalam menciptakan semua menjadi ada, semua yang tumbuh, juga segala yang ada, juga segala yang hidup, manusia, binatang, ikan, burung, pohon, pohon berbuku, rumput, gulma, yang menjiwai tumbuhan, yang menjiwai binatang, juga semua yang hidup, adalah bagian dari Sang Hyang Gurudewa, sari-sari dari jiwa dalam telur dunia, belian bernama Sang Hyang Maya, yang menjiwai enam rasa, gurih, pedas, manis, kecut, pahit, asin. Demikianlah Aku jiwa dari hidup di dunia, menjiwai segala yang ada di dunia, demikianlah setiap yang ada diberi kehidupan oleh perintahnya, semuanya sama mengharapkan menyatu dalam pekerjaan, seperti semua habis dibakar, diaduk, dilebur, menjadi satu dalam ucapan, menjadi apa yang dimakan dan diminum, dalam bulan penuh berkah. Beliau adalah Sang Hyang Prabhu Wibuh, beliau yang menguasai kehidupan di dunia

TEKS
8b. sinungsung sira ring jagat mandhala kabéh, para mapinunas, urip kabéhnia kang sarwa tumuwuh, sama ngulati pangan kénum, sama angungsi mretha, maka mretaning urip. Matang hyan tan wenang ngalang-alangi apan pada ya maamba lan pati, apan sanak tunggal Nrepati Daha lawan Sang Prabhu Kuripan. Matanghyan tan wenang inaku aku, anangga sariranta, tan wenang pasiksaha tan wenang kanisthaha apan pangastutinia tunggal ri kang agama tirtha, saking ta manusa jati nirmala, ngaran. Wus galang apadang tan inalangan, ilang kang sarwa hala, leteh letuhing awak sarirangku, pamuliha purna jati nirmalahaning, malebur muksah ilang kang sarwa papa klésa mala wigna ning sarira, aman wus pratyaksa ring awak kang susila, suci nirmala, i manusa jati, ngaran. Ndah kita mangké séwaka darma, wawa-

TERJEMAHAN
8b. beliau disungsung oleh semua yang ada di dunia, setiap orang memohon hidup, semua yang tumbuh mengharapkan pangan dan sandang, semua mencari penghidupan, sebagai penghidupan untuk hidup. Demikianlah tidak berhak menghalangi satu sama lain untuk bertingkah laku, karena semuanya adalah satu yaitu seperti pimpinan Daha dan Kauripan. Demikian juga tidak berhak mengaku-aku, berada dalam tubuhnya, tidak berhak menyiksa, tidak berhak mencela karena sesungguhnya menjadi satu dalam agama air, di sanalah kemulian manusia itu. Setelah terang benderang tanpa ada halangan, hilang semua penghalang, kekotoran yang ada dalam tubuhku, kembali menjadi sempurna tanpa noda, melebur moksa hilang semua noda dalam diri, karena itu patut dijaga setiap perbuatan baik, agar selalu suci, menjadi manusia yang sejati. Demikianlah hendaknya melaksanakan ajaran dharma akan membawa

TEKS
9a. lwih ya akna ikang ujar mami, yan nora wruh kita ring polah tatwaning gama tirtha, tapwan weruh sira rikang awak ta, tan wenang pwa sira umangkenin raga pawitra, apan ing hulun adruwé gama tirtha, gama suci, gama lwih utama. Maka dasarnia ikang gama Tri Kaya Parisudha mala. Ta pwan sira wruh sang séwaka dharma ri ta ndatan duka ing gama tirtha, durung pwa sira wruh ring tatwatma ring awak ta. Haywa kita mangken raga suci, kari wiku iweng-iwengan, ngaran. Apania durung pascat pangweruh ta majong-majong hulun. Ika wang samara, ngaran. Teher kari awak sumala papa, kari awak salongan. Agulun panca malanka, nghulun panca wisaya, nghulun uriping panca buta. Lima kwéhing mala sinangku déning rajah, tamah. Mala ngaran. Maling. Maling kalinga-

TERJEMAHAN
9a. kemuliaan, begitulah yang ucapku, jika engkau tidak tahu bagaimana perilaku agama air itu, belum tahu beliau ada dalam tubuhmu, tidak berhaklah beliau mengatakan diri seorang bakta atau penganut, karena setiap penganut agama air adalah agama suci, agama yang penuh dengan kemuliaan. Maka dasarnya adalah berperilaku Tri Kaya Parisudha. Itulah beliau yang tahu bagaimana cara menjalankan ajaran kebenaran tidak akan mengalami penderitaan dalam menjalankan agama air, belumlah beliau tahu tentang kesejatian dalam diri. Janganlah engkau mengatakan diri suci, itu namanya mengaku diri menjadi pendeta yang bijak. Karena belum tahu benar tentang keagunganku. Itulah namanya orang yang kasmaran. Dengarlah semasih diri penuh noda, tubuh masih penuh dengan dosa. Akulah Panca Mala, Akulah Panca Wisaya, Akulah yang menghidupkan Panca Buta. Kelimanya termasuk dalam kemarahan dan kemalasan. Mala berarti mencuri. Mencuri berarti

TEKS
9b. ning samar, samar pangawruh ta ring gama, apan kahilangan déning mala. Bima, ngaran panca wisaya, ngaran panca mahabhuta, jugul, lipia, punggung, lamur, bhuta, samangkana kramaning mala lima déning lali ika ngaran mala, apan sira lali ring awakta, tan wruh amwa kita ingemit awak sariran ta, mwang tan weruhang gama tiga, kalingania nghulun gama, ngaran. Awak ira ya awak i nghulun, kapindoné tan weruharia wakta pra data, kang pradana purusha, ikang anda kabéh, tan karasa ring hatinta. Sun [ingsun] pradanan ikang rat kabéh, jatinia tan weruh ring awak ta, maka ambek angkara budi, ning moksa ring sasamnia janma, mwang sakawirhaning dumadi, saka sapta, patyani, pupuhi, tan karep inalangan. Samangkana sira karya ajwar, ngaran. Amotoh, tan byakta sira-

TERJEMAHAN
9b. yang tidak terlihat, tidak terlihat itu adalah pedoman, karena kehilangan atas segala kekotoran. Bima adalah Panca Wisaya, juga merupakan Panca Maha Butha meliputi gemetaran, lupa, tidak peduli, penglihatan samar-samar, buta demikianlah tingkah laku dari lima kekotoran yang membuat seseorang itu lupa pada dosanya, karena bisa saja beliau lupa pada dirinya sendiri, tidak tahu bahwa dirinya sedang dilindungi oleh-Mu, juga tidak tahu akan agama tiga, itulah yang dikatakan oleh agama. Tubuhnya adalah tubuhku, keduanya tidak tahu akan hukuman yang didapat, bahwa maskulin dan feminim adalah pusat semua, tidak juga di hati-Mu. Aku adalah jiwa perempuan di dunia ini, sesungguhnya tidak tahu akan dirinya sendiri, setiap tingkah laku dan pikirannya, akan mendapatkan moksa sesama manusia semasih hidup, juga saat reinkarnasinya, seperti bayang-bayang, kematian, kehidupan, yang tidak dilupakan. Demikianlah beliau yang berucap dan bertingkah laku. Amotoh (berjudi), tidak bersungguh-sungguh

TEKS
10a. inemu kretha bener, kasasar pwa sira pangangkusing agama. Kapatia tan weruh pwa sira, ankaria polah baktha prakosa, angaku aku, amrih jinungjunganing sasamaning wang. Kita kariya durung tatas ring gama, kari kmuring kawruhan, nghulun jugul, nghulun weruh, antah brantah, polah nghulun, apan ira tan wruh ring wekasing dadi, purwaning hana, sangkaning wisésa. Ingsun imepeking Tri Dramrah tkéng sapa niskarania sajagat kabéh. Wastu pwa kita amét sinét pati sining bhwana, sakarépta, tan weruh ring kadadinia, tan weruh, tan lingan ring mawisésania ikang sarat kabéh, krana pakosan rikéng sdanan ingsun inuksmi Andha bhwana, arep ingsun umulati, kadunian ikang bhwana. Kalingania, tan weruh ring wekas-

TERJEMAHAN
10a. akan menemukan kebenaran, tidak akan menemukan agamanya. Beliau tidak tahu akan kematian, bertingkah laku yang kurang baik seperti memperkosa, mengaku-aku, bersikap pamrih pada sesama manusia. Engkau seharusnya mengetahui apa yang disebut agama itu, masihkah engkau tahu, Aku ini lupa, Aku ini tahu, yang tidak terlihat, tingkah laku, apakah beliau tidak tahu bagaimana ia menjadi ada, akan semua yang ada karena kemampuannya. Akulah yang memenuhi Tri Dharma juga setiap yang memenuhi dunia ini. Dengan demikian engkau membawa kematian di dunia ini, di depannya, tidak tahu bagaimana jadinya, tidak tahu, tidak berkata tentang kemampuan di dunia ini, karena kemampuan sebenarnya ada dalam pusat dunia, di depanku diperhatikan, keduniawian itu di dunia. Katanya tidak tahu akan jejak

TEKS
10b. kalingan dén ta utaring hati. Matanghyan pwa salah surup pangéstin ta, dudu déwa sinangguh déwa, nora hyang inangkéng ta hyang, yan buta yan hala yan dengen, yan déwaning déwa. Inghulun Hyang Ning Hyang, kita samu hana, kita samuh nora, apan kaya kita pangawaking buta. Krana sala ancandak, salah senggu, apan kasamaran ring jeroning atin ta, megawé samar panembah tama ring ingsun, wiréh kita manembah pagawéanta déwek. Dadi kita tan gawé déwa déwan, tan pa gawé parhyangan, tan pa hyang, apan ingsun telas muksah nuksma mulih maring nirbhana sunya, tan pa nangguh iring ingsun, luput ing ngucap tan kna inangen angen. Mangkana padreting kamu manusa pada, kamu pada tan weruh ring igama, agama, ugama. Gama tirtha. Tan run kita kadandaka canda-

TERJEMAHAN
10b. kata yang diutarakan oleh hati. Demikianlah kesalahan dalam pemujaan, kesalahan seseorang yang menyebut dewa, bukan Tuhan tapi mengaku Tuhan, yang buta, yang penggoda, yang jahat, yang menjadi dewa dari para dewa. Aku adalah Sang Hyang Ning Hyang, engkau mengada semua yang ada, engkau kadang juga tiada, karena seperti engkau terkadang bagian dari buta kala. Karena jika salah mengucapkan maka berbedalah, sebab dibenamkan dalam hati, membuat bakti luar biasa menyembahku, karena engkau menyembah setiap yang aku kerjakan. Engkau menjadi dewa-dewa tanpa melakukan pekerjaan, tanpa membuat tempat suci, tanpa tuhan, karena Aku telah moksa lepas hilang ke dalam dunia yang penuh dengan kekosongan, tanpa meninggalkan apa pun, luput pada ucapan, luput pada keinginan. Demikianlah keadaan manusia, demikianlah jika tidak mengetahui igama, agama, dan ugama. Gama tirtha. Tidak patutlah engkau bermain-main

TEKS
11a. kadéning kasasar. Matanghyan sira dén pratyaksa tapak bumi nget inget ikang igama, apan makwéh nora sawiji, tan parupa warna, tapwan pradana, nora ya purusa ya lanang ya wadon. Kalingania kang igama nora kawasa lunga teka, tan wenang dyoga, tan wenang pinisah. Pawastunia mala lima hana ring sarira, nahan ta lwirnia, momo, murka, angkara, loda, drawaka. Hana mwah lupa, cidra, moha. Bangga, élik. Prakretinia, lupa, ngaran. Lali ring sangkan paraning dumadi janma cidra, ngaran. Tan pa citra sangsaya ring urip. Moha, ngaran. Angulu kawi cita ning turip. Angkara ngaran. Angaku aku awak weruh, muda apung agung. Kasengguhan sasamaring pangrasa. Tlas mangkana. Om Jagatwem para kirthi tama dasa karma para kartem, papa ampata yoga mama abreta-

TERJEMAHAN
11a. itulah yang membuat tersesat. Demikianlah beliau yang selalu ingat menapak di bumi akan ajaran igama, karena banyak bukan hanya seorang saja, tidak memiliki wajah, bukan feminim, bukan juga laki atau pun perempuan. Itulah yang dikatakan oleh igama, bukanlah kekuasaan yang datang, tidak berhak disatukan, tidak berhak juga dipisahkan. Dalam tubuh ini ada lima dosa namanya, yaitu loba, marah, malas, dan senang mengusai. Juga termasuk lupa, bingung, suka memfitnah, bangga, bahkan sombong. Penjelasannya lupa adalah tidak ingat menjadi manusia. Suka memfitnah tidak memiliki citra positif dalam hidup. Bingung selalu memakai perasaan dalam hidup. Sombong mengaku diri pandai, muda, dan penuh keagungan. Disebutkan memiliki perasaan yang sama. Demikianlah dikatakan. Mantra “Om Jagatwem para kirthi tama dasa karma para kartem, papa ampata yoga mama abreta- 11b wya jagat patih Om”

TEKS
11b. wya jagat patih Om”. Sira sang igama rikang mandhala, ingemit tang agama tirtha, tamahania lah kita apwa tata titingkah ning ugama, sayogyania rikeng igama, wenang linaksana kna anangun tang dasa karma karsa, lamakana mapagreh tang tri loka, maka mapageh ikang igama, agama, ugama. Pada stunia pakukuh kahayoning praja mandhala, ri sabhwana kabéh. Palania déwa aredah lawan manusa, sang wiku sami wiku nirmala, patraping kapandhitan, sang ratu lana wisésa nyakrawarthi, jagat pramodita. Samangkana lwirnia ikang dasa karma karta, sayogya maka laksananing wong igama tirtha, madarma sastra, mwang tapa, apakrethi, iyasa, apunia, asila, aguna, abutha, alaksana. Kunang ring agama-

TERJEMAHAN
11b. Beliau sang igama yang ada di dunia, menjaga agama air, yang dikatakan juga menjaga dan bertingkah laku ugama, seharusnya mengetahui tentang keberadaan igama, berhak untuk melaksanakan kebajikan di dunia ini, yang selanjutnya menjadi pagar dari Tri Loka, maka disebutlah igama, agama, ugama. Pada hakikatnya keteguhan hati di dunia, akan membawa kedamaian di dunia. Hasil ciptaan dewa juga manusia, sang pendeta juga seorang pendeta suci, yang sudah melaksanakan tapa seorang pendeta, sang ratu yang seharusnya menjadi penguasa baik, agar jagat bahagia. Demikianlah kata dari Dasa Karma Karta, seharusnya itu yang dilaksanakan oleh penganut igama tirtha, melaksanakan dharma, tapa, berata, berderma, tidak jahat, selalu melihat, selalu bertingkah laku baik. Demikianlah agama

TEKS
12a. gegeman ika kang catur darma, lwirnia, darma kria, darma santosa, darma jati, darma putus. Darma kria, ngaran. Wruh ring darmaning pagawéan. Darma santosa, ngaran. Pageh ring darmaning dumadi. Darma jati, ngaran. Sadu tkéng ati. Darma putus, ngaran. Sabda ambek rahayu, idep suka, satata tan pabalik duka. Ika ngaran pamageh rahayuning Tri Mandhala, parisudha. Sastra ika don watasakna, ikang réka aksara. Kalingania sastra maka pangrasa pawastunia. Yastra, ngaran. Diastra séwala patra. Aksara, ngaran. Sastra ring raga. Kalingania surati dumadi janma. Aji, ngaran. Pangéstapa titi pranawa jnana. Saraswati, ngaran. Surating ati suksmaning idep. Samalih ring atapa pawretina, abrata, ajnana, asamadi. Abrata, ngaran. Akretaning-

TERJEMAHAN
12a. yang patut menjadi panutan dalam melaksanakan catur dharma, yaitu kebajikan dalam bekerja, kebajikan untuk kedamaian, kebajikan sesungguhnya, kebajikan untuk moksa. Dharma santosa artinya teguh pada ajaran kebajikan kehidupan. Dharma jati yaitu baik menuruti kata hati. Dharma putus yaitu setiap yang baik, pikiran baik, kebahagiaan tanpa kembali pada penderitaan. Itulah yang dipakai menjaga keteguhan keselamatan Tri Mandhala. Sastra itu menemukan batasannya, yaitu dalam aksara. Dikatakan sastra maka ada rasa di dalamnya. Sastra adalah surat. Aksara adalah sastra dalam diri. Begitulah yang dikatakan dalam kehidupan manusia. Ajaran adalah semua yang berhubungan dengan kepintaran. Saraswati adalah yang tersurat di hati menjadi inti sari hari pikiran. Apalagi bisa bertapa, menggunakan kecerdasan, dan melakukan semadi. Bertapa adalah

TEKS
12b. Tri Kaya Sudamala, lwirnia, pangempuaning tindak kang rahayu. Hawya tiba ring hala, ami dén ikang laksana, lamakanéndatan né wyoga rikang agama, tan pasah lawan ikang ugama. Kalingania, den patepata rikang madya juga. Kunang ikang pakreti, ngaran. Yadnya déwa yadnya, buta yadnya, kunang pakretinia, angaci aci raga sarira, saking patemoning pawarangan, hana tutug ring jroning garbha, katekéning pejah tan mari ya Widhi Widanania. Apa lwirnia, pakraban. Yan bobot mapag dongan. Rauh tkang raré madapetan. Rikepus udel matlah tlah. Ri asasih pitung dina pabajang colongan, matigang sasih. Maoton, mapetik. Mapinton. Laju atapa brata, marganing angungsi kanisréyasan. Mangkana pangaci- acining manusa yadnya-

TERJEMAHAN
12b. Tri Kaya Sudamala yaitu yang menjaga segala tindakan untuk mendapatkan keselamatan. Janganlah datang pada penderitaan, karena itu bermula dari tingkah laku, tidak melakukan ajaran agama, tidak bisa dipisahkan dengan ugama. Dijelaskan, pertapaan yang ada di dunia ini juga. Demikianlah menjadi dasar dari yadnya, yaitu dewa yadnya dan buta yadnya, demikianlah hal yang harus dilaksanakan, upacara untuk diri sendiri dari pernikahan, bayi dalam kandungan, sampai mati itu semua ada upacaranya. Seperti ini contohnya, jika kehamilan akan lahir, datanglah orang untuk membuatkan upacara Dapetan atau selamat datang. Jika sudah kepus puser disebut Matelah-telah. Jika satu bulan tujuh hari wajib upacara macolongan, kemudian tiga bulanan. Otonan, Mapetik, Mapinton. Semua dilakukan untuk mendapatkan jalan menuju kekosongan. Demikian upacara manusa yadnya

TEKS
13a. Samalih réhan déwa yadnya, angaturaken puja wali ring sarwa dewata kabéh, saha Widhi Widana, nista, madya, utama. Samalih ama buta yadnya, sakalwiraning caru, nista, madya, utama. Rsi Yadnya, ngaran. Angaturaken punia ring rsi gana, saha bojana, mwang widhi widana kabéh. Mwang ring Pitra Yadnya, ngaran. Ya tika pramastita ning sawa, saha tarpana pira, lwirnia, saking dadu pejah kang janma riningkes, inabenan, inupakara sawania déning Panca Brahma pratista, ya tika sawa pratéka, ngaran. Sawa Wedanan, apranawa, anyuasia, apitra tarpana, amitra yadnya, ngaran. Samalih riwus puput samangkana, angasti déwata, ngarorasin, mamukur, maligia, ngalwir Shiwa yadnya, ngaran. Maka panelasing pinuja pitra. Ika maka panelasing wong mati. Kunang ikang a Tri-

TERJEMAHAN
13a. demikian juga dengan Dewa Yadnya, menghaturkan upacara pada para dewata semua, dengan tingkatan nista, madya utama. Demikian pula halnya dengan buta yadnya, seperti caru nista, madya, utama. Rsi yadnya yaitu menghaturkan sedekah pada para guru, seperti sandang pangan, juga upacara-upacara lain. Demikian halnya dengan Pitra Yadnya yaitu bagaimana cara mengurus jenazah mulai dari saat mati, memandikannya, mengabukannya, upakara kepada Panca Brahma, itulah yang disebut Sawa Preteka. Sawa wedana meliputi Apranawa, Anyusia, Apitra Tarpana, Amitra Yadnya adalah upacara setelah sawa wedana yaitu memuja dewata, ngerorasin, mamukur, maligia, disebut juga Shiwa Yadnya. Begitulah akhir dari pitra puja. Itulah upacara terakhir yang dilakukan oleh orang mati. Demikianlah yang disebut Tri Wikrama

TEKS
13b. Wikrama, ngaran. Manusa Yadnya, déwa yadnya, ika ngaran tiga pakreti. Yasa hayu, ngaran yoga samadhi, amuter tutur pinahayu, anemu aka sakwén, mwang kagunan, kapradnyanan, ika sinangguh yasa hayu, ngaran. Kuna punia, ngaran. Salwiring karma makretha lila jnana, hening nirmala ika punia, ngaran. Silarangan weruha maungguan, kawi wenangan ri tata ing sarira, lwirnia, sang brahma, ksatriya, waisya, sudra, hana ring pata tanggih ika, sama ngusanan ira igama. Sang brahmana sira usanéng nghulun, sira nuksma ring igama. Ksatriya sira sira usanéng bahu kiwa tengen, sira nuksma ring agama. Sang Waisya sira usanéng garbha wasa, sira nuksma ring ugama. I wong sudra hanéng suku kalih, anuksma ring anda kabéh. I wong sudra nusup ring pawisya-

TERJEMAHAN
13b. Manusa Yadnya, Dewa Yadnya adalah ketiganya dasar. Bertapa untuk mendapatkan keselamatan, memutar pikiran untuk mendapatkan hasil yang baik, menemukan apa yang dimaksudkan dengan wibawa, kepandaian, itulah yang disebut dengan kebaikan. Berderma adalah segala bentuk karma untuk menyenangkan hati orang lain, keheningan untuk dalam membagi rasa dermawan itu. Dilaksanakan pula bagaimana pengetahuan akan tata titi manusia yang disebut dengan catur warna yang meliputi brahmana, ksatrya, wesya, sudra, hal tersebut tidak ada dalam urusan beragama. Sang brahmana adalah orang yang memimpin agama. Ksatrya menetap di bahu kiri dan kanan. Sang Waisya untuk urusan perut beliau terdapat dalam ugama. Sementara sudra menjiwai kaki kiri dan kanan, semuanya berada di pusat dunia. Seorang sudra menyusup

TEKS
14a. waisya nusup ring satriya. Satriya ya nusup ring brahmana, Shiwa Budha wenang angastuti Sanghyang Tri Bhuana, apan sira wenang amadeg basmangkura, dadi guru loka, dadi guru daksita dharma, pinaka purohita dé sang guru wisésa sang brahmana Shiwa Budha rumawak igama. Kunang sira sang ksatriya lwih, sira juga wenang umaca guru saksi ring jagat raya, apan sira awaking ugama. Ikang sudra wenang ya pinaka kusalia, wenang ya dharma maniwita ring satriya wangsa, wenang angaduh astiti wiguna. Apan sudra awaking anda, anugrahan pwa sira Sanghyang Dasa Bayu, wenang aguru ring Sang Hyang Swakarma, salwir ring karma kartha, ndah mangkana silangarania. Nihan kang Tri Guna, ngaran. Satelebing idep. Wiguna, ngaran. Tan kapihingan kaweruhan. Ring sornia hana guna mwah-

TERJEMAHAN
14a. dalam diri waisya, waisya menyusup pada diri ksatrya. Ksatrya menyusup pada diri brahmana, Shiwa Budha wajib dipuja sebagai Sang Hyang Tri Bhuana, karena beliau penguasa, guru di dunia, guru dharma, menjadi penasihat dari pemerintah yaitu Brahmana Siwa dan Budha yang menyatu dalam igama. Seorang ksatrya yang hebat beliau seharusnya membaca guru saksi atas jagat raya, karena beliau adalah bagian dari ugama. Seorang sudra berhak berperilaku yang baik, berhak menjalankan ajaran dharma agar bisa menuntun ke wangsa ksatrya, berhak juga melakukan puja bakti. Karena sudra adalah orang yang sama, anugerah dari Sang Hyang Dasa Bayu, berhak berguru pada Sang Hyang Swakarma, yang menjiwai hasil dari perbuatan, demikianlah yang harus diingat. Inilah yang disebut dengan Tri Guna yaitu mendalami pikiran. Wiguna yaitu kecerdasan, di bawahnya ada guna dan

TEKS
14b. Wruh ring salwiring saraja karya pangupa jiwa. Jiwa upadana, ngaran. Lwirnia, amacul, abudaya, adagang, mwah astha kosala kosali, apandé wesi, angempu, dén weruhing parama sastrania, mwah aséwaka dharma putus. Samangkana pangupajiwania ring rahayon. Paknania dén weruh pangempu Sang Hyang Urip. Guna pacul, magawé mreta ning jagat raya. Nyudagar amencaraken mreta ning jagat raya. Astha Kosali, ngaran. Weruh agawé praja wesi wangun, makadi, yasa, wot, patani, sumanggén, sumangkirang, méru, sanggar. Astha Kosala weruh agawé praja. Apandé wesi weruh agawé sanjata, sarwa lalandep, makadi sapraboting manusa kabéh. Mpu Galuh, ngaran apandé mas Paramasastra, ngaran. Weruh ring kali-

TERJEMAHAN
14b. mengetahui segala macam pekerjaan untuk penghidupan. Pekerjaan itu meliputi bertani, berbudaya, berdagang, juga termasuk arsitek, pande besi yang tahu akan keutamaan dari sebuah ajaran dan mengabdikan diri untuk mencapai moksa. Demikianlah penghidupan itu agar mendapatkan keselamatan. Sang Hyang Urip akan menjaga kehidupan. Menjadi seorang petani adalah memberi kehidupan kepada jagat raya. Menjadi saudagar adalah menyebarkan kehidupan di jagat raya. Arsitek adalah seseorang yang menguasai ilmu bangunan seperti rumah, bale untuk berduka, tempat persembahyangan. Arsitek pandai membuat bangunan. Sementara pande wesi pandai membuat senjata, segala macam bentuk pengolahan besi, seperti perabotan yang dipakai oleh semua manusia. Mpu Galuh merupakan junjungan dari Pande Mas yang menguasai ilmu yaitu tahu akan

TEKS
15a. nganing suksmaning sastra, wruh ring kawiajnyana, pamutering tutur rahayu. Pragiwaka, ngaran. Prajnyan wicaksana weruh ring wisésaning tatwa suksma dyatmika. Pratyaksa, ngaran. Tatas ring pangweruh linging aji. Céstakara, ngaran. Cepeng matarka, ring sasemitan hala hayu, kang kari jroning garbha, wiwéka ring polah ning sastra sandhi, parama putus ring dharmaning aji kabéh. Ancur prampanika, ngaran. Wruh magawé unen-unen wewalén matanghyan suka wirya ning jagat. Cédka dharma putus, ngaran. Ikang ambek kaweruh lumaksana angambekaken Sanghyang Dharma, ya ta magawé prakretha dikshita. Duh ta mangkana ika guna, ngaran. Bawa, mabawa, wibawa. Bawa, ngaran. Teja. Mabawa, ngaran. Lwih suka. Wibawa, ngaran lwih ata saja. Nihan ta lwir ning bawa, ngaran. Ya tikang Sang Wirbhuja, amreta tatikahing praja mandhala, mi-

TERJEMAHAN
15a. inti sari dari sebuah ajaran, tahu akan esensi dari kecerdasan, tahu akan bagaimana memutar jalan pikiran. Pragiwaka adalah pandai bijaksana serta tahu akan kemampuan dari sebuah ajaran khususnya ajaran untuk mencapai kesaktian. Pratyaksa yaitu cepat dalam menangkap sebuah ajaran. Cestakara yaitu tepat dalam memprediksi baik buruk walau masih berada di dalam perut, tahu bagaimana mengolah sebuah ajaran, serta menemukan esensi dari semua ajaran. Ancur prampanika adalah tahu bagaimana membuat segala bentuk tari- tarian sehingga membuat jagat raya bersuka ria. Cedaka dharma putus adalah tahu berperilaku yang baik sesuai dengan Sang Hyang Dharma yang selalu berbuat kebajikan. Nah, demikianlah gunanya. Bawa, Mabawa, Wibawa. Bawa adalah sinar. Mabawa adalah senang akan kemuliaan. Wibawa adalah mulia dalam segala hal. Kemudian diceritakanlah yang disebut Bawa itu. Yaitu Sang Wirbhuja memberikan kehidupan kepada setiap makhluk yang ada di bumi

TEKS
15b. –lu ring karya Sang Bhupati, lwirnia, patih, punggawa, pramantri, jejeneng, adeg, adeg, anyaksihin, amancagra, andhana amacaling, amrabekel, anyubak, anglurah. Mwah salwir kang rumawos ring praja mandhala, ika ngaran abawa. Alaksana, ngaran. Wruh anglakoni sarwa kawruhan hana muscayaken ring rat, maka nguni wira dira, suranaya. Ika laksana, ngaran. Dasa karma kartha, kawenangania ikang manusa kabéh, ring sajeng ira amangku ikang igama tirtha. Kalingania ika gawéning wang rikalaning maurip. Mangkana krama nira dadi manusa, matanghyan ginawé tang dasa karsana, pinuji déning éka dasa ludra. Nihan salwirnia, winastu déning dasa pura krethi, mangastawa ring Sang Hyang Dasa Ludra, lwirnia, dasa pakrethi, sawah pakrethi, giri pakrethi, danu pakrethi, samudra pakre-

TERJEMAHAN
15b. turut pula membuat sistem pemerintahan yaitu Sang Bupati yang didukung oleh para patih, punggawa, bendahara, sekretaris, para saksi, hubungan masyarakat, pecalang, kepala desa, kelian subak, dan lurah. Serta segala yang dikatakan di dunia itu memiliki wibawa. Alaksana adalah tahu bagaimana menjalani hidup yang ada di dunia, menjadi bagian untuk membuat dunia ini bahagia. Yang wajib dilaksanakan adalah Dasa Karma Kartha yaitu dilaksanakan oleh setiap manusia untuk dapat menganut serta melaksanakan ajaran igama tirtha. Dikatakan dapat membuat seseorang itu hidup. Demikian perihal menjadi seorang manusia, hendaknya selalu berbuat baik, memuja Sang Hyang Dasa Ludra seperti jiwa dari desa, sawah, gunung, danau, samudra

TEKS
16a. -ti, manusa pakrethi, sato pakrethi, sarwa prani pakrethi, kapandhya pakrethi, ika gumawé kahayoning wong, sato, mina, paksi, taru, buku, trena, gulma, stawara, janggama. Tasaken prakethi bumi ring sima nagara. Iti pakem gama tirtha, ngaran. Krama rahasya temen, lwih utama dahat, maha bara koti kotamania, tan wenang cinaracal, tan wenang sinarel, tan wenang ginawéniah, mwah haywa ginawé para rasaning ring sama paraning genah, haywa pati ucapin ring wong lian gagaduhan, ring agama tirtha. Mangkana ling Sanghyang Mahadéwa, tan wenang purugan mwah tulukan. Yan sira murug mwah anulak linging sastra iki wastu tkéng upadrawa dé Bhatara Paraméswara mangkana ling Bhatara Mahadéwa, dén pratyaksa tatas, atekas juga sira Sang weruh ring jati-

TERJEMAHAN
16a. manusia, binatang, semua yang hidup, pembuat senjata itulah yang kemudian menciptakan kebahagiaan manusia, binatang, ikan, burung, pohon, bambu, rumput, hama, jiwa dari binatang, dan jiwa dari pohon. Itulah yang ada di dunia yang membentuk sebuah negara. Inilah pakem dari agama air, perbuatan rahasia yang kemudian memiliki kemuliaan, memberikan keutamaan, tidak seharusnya dipisahkan, tidak seharusnya dilakukan, dan jangan membuat perasaan orang lain sama seperti yang dirasakan, janganlah juga membuat keributan dalam beragama air. Demikianlah kata Sang Mahadewa, tidak berhak kita menolaknya apalagi tidak mendengarkannya. Jika seseorang itu tidak mendengar dan menolak ajaran tersebut maka akan kena kutuk dari Bhatara Parameswara, demikian yang diucapkan Bhatara Mahadewa, kemudian perlu diperhatikan setiap kata beliau, sebab beliau adalah Mahatahu

TEKS
16b. kang igama tirtha, apan sira was putus ring kadharman, lebur sāhing papa, pataka, lara, wignasabdha, upata, upadrawa, malatraya, tri dasa mala kabéh mulih ring hining nirmala jati pabaatan manta dhala. Kunang sapa sira juga yan arep weruh ring jatining igama tirtha, wenang aminta sraya, aguru, susrusa, aséwaka dharma ring sira, sang mahayogi Dharma Putus, manutaken kramaning aséwaka guru dharma, tan wenang tiwakan ring wang lén, haywa tiwal. Yan tan manut samangkana, tan wenang awarah winarahan. Apan iki maka panelas kautamaning dadi manusa tumitis ka madya pada, inastu swaha déning Sang Hyang Guru, inugrahaken ring sang sida Yogi Dharma Putus. Mangkana kalingania haywa pepeka, aja langgana, lemeh ila dahat. Jah ta samahastu astu swaha. Ndya ta dresti-

TERJEMAHAN
16b. keberadaan igama tirtha, karena beliaulah yang mengajarkan ajaran kebenaran, melebur semua bentuk dosa, petaka, penderitaan, kata-kata kasar, kutukan, penderitaan tiada akhir, tiga puluh jenis kemalangan-kemalangan lainnya akan sirna, dikembalikan ke tempat asalnya yaitu kesucian tiada akhir. Demikianlah beliau yang tahu akan kesejatian dari ajaran Agama tirtha tersebut wajib berpuasa, berguru, hormat pada guru, berbuat baik pada beliau, yang tiada lain seorang petapa Dharma Putus, mematuhi segala yang dikatakannya, tidak baik jika kita tidak mendengar apalagi menyangkalnya. Jika tidak sesuai, tidak berhak memberikan pengarahan. Karena ini adalah akhir dari keutamaan sebagai manusia yang lahir ke dunia, mendapat anugerah dari Sang Hyang Guru, dianugerahkan juga agar menjadi seorang pendeta yang menguasai Dharma Putus. Demikianlah yang dikatakan, janganlah menyangkal, jangan melanggar, karena itu berbahaya. Itulah yang dikatakan perkataan yang utama. Menjadi kewajiban

TEKS
17a. ning pakrethi ning gama, ling ira Sanghyang Suksma licin, ring sawateking purohita kabéh, maka drestining praja mandhala, wenang winara warah kramania ring Sang Maha Wisésa ring rat, wenang linaksanan pwa ta ya déning wangsa praja mandhala kabéh, lama akna sadrestha praja nira Sri Aji, tkéng kajagaditania. Apania pakretining suksma utama dahat, wini yoga dé nira Sanghyang Tiga Wisésa, Sanghyang Brahma Wisnu Iswara, pinuja déning sawatek déwata, mwang rsing langit, winastonan déning Sanghyang Siwadharma. Ndya ta kalingania, ling bhatara, “Om Panak sang para purohita kabéh, séwa sogata, rengen pawarah kwa ri kita, araning aji sundari Gama, pakrethining maha pawitra, pangisining wariga cemet, pacutaning rat buana, pangastuti Sanghyang, pabuktining wang mahayu raga-

TERJEMAHAN
17a. untuk menjalankan agama, kata beliau Sang Hyang Suksma Licin kepada semua pendeta, sebagai penuntun dari manusia yang ada di dunia, wajib menjalankan perintah dari penguasa dunia, wajib melaksanakan kebaikan pada setiap golongan di dunia, sesuai dengan ajaran di dunia yang mengajarkan akan kebahagiaan. Karena inti sari dari keutamaan itu adalah memuja Sang Hyang Tiga Wisesa yaitu Sang Hyang Brahma, Wisnu, Iswara, dipuja oleh semua dewata juga penguasa langit yang disaksikan oleh Sang Hyang Siwadharma. Beginilah katanya “Wahai anakku semua pendeta Siwa Budha, dengarkanlah apa yang aku katakan, inilah yang dinamakan Aji Sundari Gama, inti sari dari kehidupan, berisi tentang hari baik, juga isi dunia, pemujaan kepada dewa, pembuktian seseorang mendapat kebahagiaan

TEKS
17b. sarira, apan panugrahan ira Sanghyang Maha Wisésa, tumurun ring buana, tiba ri kang sarwa dadi, maka sopa hana hayu paripurna ikang praja mandhala, hayunia anerus ring buana, pamageh ikang sumendi aji, pawitrama hening sang para purohita kabéh, bahu bala bwah sisya. Apwa ta lwirnia, nihan, ri tekaning dina pasuwécan ira Sanghyang, iniring déning para watek déwata kabéh, lwirnia, gandhawa, gandharwi, apsara apsari, tumuta rsi gana kabéh, déwa pitra kang wus mantuking swarga loka, maneher ikang kari amukti ring pitra loka, ika kabéhania, anawé utama, déwasa nira araresik, ayoga, asamadi, angésthi jagat para modita, maka nguni tumurun ring bhwana kosa, anglalang praja mandhala, asusukretha ring manusa kabéh, mwang ring sarwa

TERJEMAHAN
17b. diri, karena anugerah dari Sang Hyang Maha Wisesa turun ke dunia membuat semua menjadi ada, maka setiap yang ada akan mendapatkan kesempurnaan dan kebahagiaan di dunia ini, kebahagiaan itu diteruskan ke dunia, penguat dari segala ajaran yang ada, ajaran dari semua pendeta yang akan diberikan kepada muridnya. Ajaran-ajaran itu datang berupa anugerah dari Sanghyang yang dituruti oleh para dewata yaitu para raksasa raksasi, bidadara bidadari, yang dituruti oleh para rsi, leluhur yang juga ikut kembali ke sorga, mendengar ada yang masih berada di alam para leluhur, begitu banyaknya, membuat keutamaan, hari yang baik untuk membersihkan diri, beryoga, bersemadi, mendoakan dunia, yang menurunkan Bhuwana Kosa, menerangi setiap manusia di dunia, memberikan kemakmuran kepada semua manusia, juga kepada yang hidup

TEKS
18a. – tah. Mangkana sayoga nira sajarma kabéh tumuta, asthiti ring sira Sanghyang, saha widhi widhana aturana ring bhatara mwang bhatari. Kadyang pa lwir, nihan yan ring pratiti masa, ata ring karthika, purnamania, payogan ira Bhatara Parameswara, Sanghyang Purusangkara, ngaran. Sad gana lawan bhatari iniring déning watek déwa kabéh, widyadara widyadari, tumut resi gana kabéh. Atari samangkana, wenang sang purohita kabéh mangarga puja, amasang lingga sakrama, tekaning sira anglarana sakramaning candhra séwana, mwang aturana tarpana ring Sanghyang Kawitan. Widhi widhanania, sarwa pawitra, tadah pawitri, sakasidania. Mwang ring Sanghyang Wulan aturana penek jenar, praya sacita lwih, mwang pasucian, iwaknia ayam putih siungan. Ring sor agenang agung, ngaran. Mangkana-

TERJEMAHAN
18a. demikianlah keutamaan dari keberadaan yoganya sehingga semua menurutinya, memuja Sang Hyang atau Tuhan, juga melaksanakan pemujaan atau upacara kepada Bhtara dan Bhatari. Seperti itulah keadaannya, jika sudah masanya datang, yaitu pada Purnama Kapat adalah yoganya dari Bhatara Parameswara, Sang Hyang Purusangkara yaitu enam macam cahaya yang dituruti oleh bhatari juga oleh semua dewa, bidadara-bidadari juga diikuti oleh para rsi. Demikianlah akhirnya wajib sang pendeta mengadakan pemujaan, mencari posisi tubuh yang baik, lalu kemudian beliau melaksanakan Candra Sewana yaitu pemujaan kepada bulan, dan juga menghaturkan pemujaan kepada Sang Hyang Kawitan. Upakaranya tiada lain adalah semua yang mampu untuk dihaturkan. Juga Sang Hyang Wulan upacaranya penek, prayascita, pasucian, menggunakan ayam putih siuangan. Di bawah dihaturkan segehan agung. Demikianlah

TEKS
18b. juga ya janma kabéh sakramania, dulurana sari ning sembah ring hyang, laksanania ring sanggar mwang sapanadiania, sapa joganing Hyang ring sapraja mandhala, ring sedening latri, ajnyana samadhi. Teka pwa tilemnia, amupug lara roga wigna ning sarira. Aturana wangi wangi ring sanggar, ring prayangan ring luhuring aturu, aturania ring widyadara widyadari, ngaran mantaka wijnyanan gawé istri, ri sedening latri ayoga geneng, palania lukat kang sarwa letuh ing satria. Yan ring cétra masa tekaning tilem, samanah ika pasucéning watek déwata kabéh, hana ring telenging samudra, améta sarining tirtha kamandalu, matanghyan wenang samanusa kabéh aturaken sakrethi ring prawatek déwata, apakramania, nihan, ring purwanining tilem kasanga, gaweyakna buta yajna-

TERJEMAHAN
18b. juga kepada manusia semua didahului dengan menghaturkan sembah bakti kepada Hyang (Dewa), dilaksanakan di sanggah atau pun di tempat suci beliau yang lainnya yang menjadi tempat beliau untuk beryoga di dunia, jika sudah tengah malam, wajib bersemadi. Apabila bulan mati datang (Tilem) ini menandakan untuk membersihkan kemelekatan dalam tubuh. Menghaturkan canang di sanggah, juga di tempat suci yang berada di hulu tempat manusia itu berada, dihaturkan kepada bidadara dan bidadari yang membuat pengetahuan bagaimana seorang perempuan, jika sudah tengah malam patut melakukan semedi, agar dilebur semua penderitaan di dunia. Jika ada Tilem di Sasih Kaenem dipikirkan bahwa semua bhatara sedang melakukan pembersihan di dunia, adalah di tengah samudera, yang membawa segala macam bentuk air kehidupan, itulah sebabnya manusia wajib menghaturkan sesajen kepada para dewata, seperti yang dilaksanakan sehari sebelum Tilem Kasanga, yang dibuatkan upacara besar untuk Bhuta Yadnya

TEKS
19a. ring catur pataning désa, nista manca sata, madya manca sanak, utamania tawur agung, mayama raja kunang pinuja déning Sang Pandhita Shiwa Budha. Caruning sakuwu kuwungan kunang, sega manca warna, siya (9) tanding, Iwak sata brumbun rihancana, saha tabuhan. Genahing acaru, ring dengen, sang buta raja kang sanimbat, mwah kala raja. Mwah laban ring buta kala, sagehan agung, siki (1) iwak sajajron mentah. Encangania ring tilem lastia pratima, pajogan ira Sanghyang Tiga Wisésa, iniring déning sakrama désa, saha widhi widhana idangan, katur ring Hyang Baruna, amaluku anyuta laraning jagat. Tlas tiningkah kramania, antukang pratima kabéh, munggah ring balé agung, aturana datengan-

TERJEMAHAN
19a. di perempatan desa, caru nistanya adalah panca sata, madya adalah panca sanak, utamanya adalah tawur, yang muput upacara puja itu adalah Sang Pandhita Shiwa Budha. Caru sekurang-kurangnya nasi lima warna sembilan tanding, dagingnya ayam brumbun, yang diisi arak berem. Taruhlah caru tersebut di tempat-tempat yang dianggap keramat yang dipuja adalah Sang Buta Raja dan Sang Kala Raja. Sementara laban untuk butha kala adalah segehan agung satu buah dengan dagingnya jeroan mentah. Anak buah atau rencangan pada saat tilem tersebut tiada lain adalah hari dari Sang Hyang Tiga Wisesa yang semua upacara ini diikuti oleh seluruh warga desa, upakaranya dihaturkan kepada Hyang Baruna untuk menghayutkan segala lara di dunia. Demikianlah yang harus dilaksanakan, pulangkanlah pratima dari bale agung, yang dihaturkan adalah datengan

TEKS
19b. péndétan kadi nguni. Sorénia sakuwu-kuwu kunang gelaring caru kadi nguni, mwang angrupuk ya tika antukakna sang buta kala kabéh, srana, obor-obor gni, sembar ring maswi mantrania sarwa tutulak, mwang panyengker agung, sembarakna ider kiwa ring pakarangania soang-soang. Tlas mangkana pakrethining manusa kabéh, sajalu stri mabyakala ring natar nuli hayu binasa sasayut pamyakala, lara laradan, mwah prayascita. Matanghyan anyepi amati geni, tan wenang sajanma anambut karya, salwirnia agni gni saparania tan wenang. Kalingania, wenang satruh ring tatra manangun samadi tapa yoga, amatitis kasuniatan. Yan tan linaksanan mangkana, bawur ikang rat, kang wang kasusupan buta kala, katadah déning Sang Hyang Adikala, amédaméda lakunia-

TERJEMAHAN
19b. pendeta yang muput masih Pendeta Siwa Budha. Sorenya sekurang-kurangnya juga dihaturkan caru seperti yang sudah disebutkan sebelumya, juga disaat Pengrupukan kembalikanlah butha kala itu dengan sarana obor, masui yang disemburkan serta mantra penolak, juga di batas pekarangan, semburkanlah masui secara berkeliling dari kiri ke kanan di pekarangan masing-masing. Demikianlah yang harus dikerjakan oleh manusia, sementara perempuannya wajib mabyakala yang dilakukan di pekarangan dengan upakara sasayut pamyakala, lara laradan, dan prayascita. Jika kemudian di hari raya Nyepi ada yang namanya amati geni, tidak boleh menyalakan api, tidak boleh bekerja. Di hari ini seseorang wajib bertapa untuk mencapai kesunyian. Jika itu tidak dilaksanakan maka dunia ini akan disusupi kekuatan butha kala, dimakan oleh Sang Hyang Adi Kala, berbeda-beda tingkah lakunya

TEKS
20a. apan Sang Hyang Adi Kala anadah wang kang tan pakrethi gama, apan tan lingu ring kalinganing dadi wang, agung dosania. Ya matanghyan ikang wang ingusak asik déning buta. Méweh kang pratiwi mandhala, rusak kaprabon Sri Aji, sasab mara nama galak, buta kala mawengis, angisap rah ning manusa kabéh, inamet pwa mretania dé nira Sang Hyang Aditya Kala. Sapa anadi kala, kalingania, Bhatara Wisnu mari marupa déwa, matemahan marupa Sang Hyang Adi Kala. Bhatara Brahma anadi désthi bucari. Bhatara Iswara anadi sasab mrana. Ika misé sadahan, angrugaken praja mandhala. Mangkana kita haywa pépéka pwa sira rana kang hulun, ring pawarah bapanta. Apanian telas linaksanan mangkana, mulih ayu ning praja mandhala kabéh, mwang ring sajanma kabéh, wastunia haywa ring warna-

TERJEMAHAN
20a. karena Sang Hyang Adi Kala akan memakan siapa saja yang tidak melaksanakan ajaran agama, karena tidak perhatian dengan keadaan sekitar, itu besar dosanya. Jika sudah demikian maka akan disusupi oleh butha kala. Ini menyebabkan penderitaan di dunia, rusak sudah kedudukan Sri Aji, berubah menjadi galak, para buta kala merajalela, mengisap darah dari manusia, diambil semua kehidupan oleh Sang Hyang Aditya Kala. Siapa saja yang menjadi kala beginilah kata dari Bhatara Wisnu yang masih berwujud dewa berubah menjadi Sang Hyang Adi Kala. Bhatara Brahma menjadi Desthi Bucari. Bhatara Iswara menjadi segala macam penyakit. Ini yang patut diperhatikan oleh semua manusia. Demikian engkau jangan acuh pada yang Bapa katakana. Karena sudah habis dilaksanakan maka dunia ini akan kembali bahagia,

TEKS
20b. galang apadang, waras kang sarwa urip, lanus kang sarwa tumuwuh, sasab mrana pada mulih ring samudra. Ya ta ring purnamaning wésaka, puja wali nira Sang Hyang Sunya Mretha, samanah ikang. Purnama sada, kawenangania manusa kabéh, angastuti kawitania ring sanggar kamulan, yan ring désa ring sad kahyangan wisésa, widhi widania, suci 1 (siki), daksina 1, pras 1, panyeneng prangkatan 1, iwak olahan sarwa pawitra. Ajengan 1, canang wangi-wangi, saha raka, pasucian, mwang saruntunania. Ring sor segehan agung, ngaran nasi sasah 3 tanding, iwak bawang jaé, sang purohita wenang angarga puja anglaraken sakramania. Mwang hana ring manusa pakrethi, prayascita luwih 1, panyeneng tehenan. Mwah hana wé utama, para resi kanira Sang Hyang Rwa Bhinedha, makadi Sang Hyang Surya Candhra-

TERJEMAHAN
20b. terang benderang, pemikiran juga semakin tenang, berjalan lancar semua kehidupan, segala macam penyakit kembali ke samudera. Jika pada Purnama Kadasa adalah harinya Sang Hyang Sunya Mreta. Jika Purnama Sada yang patut dilaksanakan oleh manusia adalah melakukan persembahyangan di merajan Kemulan, juga di desa atau di sad kahyangan, upakaranya adalah satu buah suci, daksina, pras, penyeneng, dagingnya semua yang hidup, ajengan (1), canang raka, pasucian, dan selengkapnya. Di bawah dihaturkan segehan agung, nasi sasah (3) tanding, dagingnya bawang jahe, sang pendeta wajib menghaturkan puja. Banten kepada manusianya yaitu prayascita luwih (1), penyeneng, tehenan. Yang dipuja adalah keutamaan para rsi Sang Hyang Rwa Bhinedha seperti Sang Hyang Surya Candhra

TEKS
21a. ata tunggal, teka pwang Purnama mwah Tilem. Yan ring Purnama Sang Hyang Wulan mayoga. Yan ring Tilem Sang Hyang Surya mayoga. Samana sang para purohita kabéh teka wenang kang wong kabéh yogania mahyang hyang adnyana awangi-wangi, canang, byasa kna ring sarwa déwa, palakunia ring sanggar parhyangan, matirtha gécara mwang wangi. Manusania haywa manumbuk pari, haywa ngadual beras, katémah dé nira Bhatara Sri. Kawenangania ngastuti Sang Hyang Tri Pramana, angisap sarira ning tattwa jnana, tan wenang aturu rahina. Ata sabuh mas, ngaran. Pasucén Sang Hyang Mahadéwa, pakrethi nira ring raja busana, mas, manik, sarwa mule, widhi widanania, suci 1, daksina 1, pras, sasayut mratha sari, panyeneng, canang burat wangi, lénga wangi, genahania ring pasambyangan, mwang ring genahing aturu kunang. Manusa-

TERJEMAHAN
21a. adalah satu atau tunggal, jika datang Purnama dan Tilem. Jika Purnama Sang Hyang Wulan yang beryoga. Jika Tilem Sang Hyang Surya beryoga. Seorang pendeta wajib menghaturkan atau melakukan puja untuk keselamatan semua manusia dengan menghaturkan canang dilakukan di merajan, kemudian memercikkan tirta. Sementara manusia tidak boleh menumbuk padi, menjual beras, jika melakukannya manusia akan dikutuk oleh Bhatari Sri. Kewajiban manusia adalah meresapi semua tutur yang diungkapkan oleh Sang Hyang Tri Pramana. Jika hari Sabuh Mas merupakan yoganya Sang Hyang Mahadewa, kewajibannya seperti berbusana raja, mas, manik, dan semua perhiasan, upakaranya suci (1), daksina (1), pras, sasayut mratha sari, panyeneng, canang, minyak wangi, taruhlah di tempat persembahyangan, atau di tempat yang patut dihaturkan. Manusia

TEKS
21b. nia anglarakena sulaksana. Aja lali ring raja busana kasukan, mas manik ring raga sarira juga. Ika pina hayu, aturana ikang pakrethi ika, ri tlasnia wenang parid, ayangin raga sasira. Buddha kling won pager wesi, ngaran. Payogan ira Sang Hyang Pramesti Guru, inuring déning prawatek déwata kabéh, kawenangania Sang Purohita, mangarga apasang lingga, saprakarania, ngastawa ring Hyang Paraméswara. Widhi widanan, suci 1, daksina 1, pras, panyeneng, sasayut panca lingga, penek ajuman, mwan raka raka, wangi wangi, saruntutania, aturakna ring sanggar kamulan. Manusania asasayut pageh urip, mwang prayascita. Tengahing latri ayoga samadi. Mwang hana labaning Panca Maha Buta, sega warna nuwut urip, sinasah segania, amanca désa ring natar sanggar, mwang-

TERJEMAHAN
21b. wajib berperilaku baik. Jangan lupa memakai pakaian yang baik, mas manik untuk diri sendiri. Itu adalah pemikiran yang baik, juga wajib dihaturkan upakara yang bisa dilungsur setelah dihaturkan pada diri sendiri. Buddha Kliwon Pagerwesi adalah hari beryoganya Sang Hyang Pramesti Guru, dipujalah beliau oleh semua dewata, kewajiban seorang pendeta adalah melakukan puja, memuja Hyang Parameswara. Upakaranya suci (1), daksina 1, pras, panyeneng, sasayut panca lingga, penek ajuman, mwan raka raka, wangi wangi, dan selengkapnya dihaturkan di Kemulan. Untuk manusianya upakaranya sasayut pageh urip dan prayascita. Di tengah malam wajib melaksanakan yoga. Juga memberikan laban kepada Panca Maha Butha segehan warna mengikuti urip kelahiran, dibencarkan nasinya sesuai dengan warna Panca Dewata di pekarangan mrajan, dan

TEKS
22a. segehan agung 1, saha tatabuhan. Ring Saniscara Kliwon Landep, pujawalin Bhatara Shiwa, mwang payogan ira Sang Hyang Pasupati. Widhi widanania ring Bhatara Siwa, tumpeng putih kuning adulang, iwak sata [sato] sarupania, gerih, trasi bang, sedah wah 3, 28. Payogan Bhatara pasupati, widhi widanania, sasayut pasupati 1, sasayut jayéng perang 1, suci daksina, pras, canang wangi-wangi, pasucian. Asthawakna ring sarwa sanjata, saha lalandep aperang. Kalingania ring manusa, ta pasupati lalandeping idep. Sama nika anglarakna sarwaning mantra wisésa, mwang saraja busananing paprangan, manta kasidian Sang Hyang pasupati. Redité Umanis Ukir, puja walin Bhatara Guru, widhi widanania, pangambéyan 1, sedah ingapon 35, canang wangi-wangi. Wenang winuwuhan pakreti nika, –

TERJEMAHAN
22a. segehan agung (1), lengkap dengan tabuhan. Pada hari Tumpek Landep adalah hari Bhatara Shiwa, beryoga beliau sebagai Sang Hyang Pasupati. Upakaranya dipersembahkan kepada Bhatara Siwa, tumpeng putih kuning adulang, iwak sata [sato], gerih, trasi bang, sedah wah 3, (28 tanding). Pada Bhatara Pasupati upakaranya sasayut pasupati 1, sasayut jayéng perang 1, suci daksina, pras, canang wangi-wangi, pasucian. Yang didoakan adalah semua senjata, juga perlengkapan perang. Sementara untuk manusia yang diupacarai adalah kemampuan berpikir. Untuk mantranya adalah sama yaitu mantra wisesa agar mendapat anugerah dari Sang Hyang Pasupati. Redite Umanis Ukir adalah harinya Bhatara Guru upakaranya pangambéyan 1, sedah ingapon 35, canang wangi-wangi. Wajib diisi apa pun yang bisa dihaturkan semampunya.

TEKS
22b. sakadidania. Asthawa kna ring sanggar kamulan. Anggara Kliwon Kulantir, puja walin Bhatara Mahadéwa, bantenia, sarwa kunang, sega kuning pangkonan, iwak sata putih kuning mabitutu, sdah wah 22, ing pon, asthawa kna ring sanggar, tunggal laksanania kayong lagi. Saniscara Kliwon Wariga, panguduh pakrethi ning Sang Hyang Sangkara, sira mredia kna sarwa tumuwuh kayu kayu, bantenia, pras, tulung, tumpeng, bubur mwang tumpeng agung, iwak guling bawi, itik wenang, saha raka, panyeneng tatebya. Kalingania anguduh ikang sarwa kayu asehen sekar, awoh agodong, dadi mrethaning urip. Ring manusania, sasayut cakra gni, kalingania pamadang ati, anuwuaken adnyana sandhi. Soma Pahing Warigadéan, puja walin Bhatara Brahma, bantenia sdah woh, mwang saru-

TERJEMAHAN
22b. Memuja di sanggah kemulan. Anggara Kliwon Kulantir adalah harinya Bhatara Mahadewa bantennya, nasi kuning pangkonan, iwak sata putih kuning mabitutu, sdah wah 22, melakukan pemujaan di sanggar menjadi satu dalam keheningan. Saniscara Kliwon Wariga adalah hari Tumpek Uduh yang beryoga adalah Sang Hyang Sangkara yang menjiwai semua tumbuhan, bantennya pras, tulung, tumpeng, bubur, dan tumpeng agung, dagingnya babi guling, atau itik juga dibenarkan, raka, panyeneng. Untuk pohon didoakan agar menjadi bunga yang baik, buah yang baik sehingga bisa memberikan kehidupan kepada manusia. Untuk manusianya upakaranya sasayut cakra geni, bertujuan untuk memusatkan hati untuk sebuah yoga dan menggunakan pikiran. Saniscara Pahing Warigadean adalah harinya Bhatara Brahma upakaranya sedah woh dan selengkapnya yang mampu dihaturkan

TEKS
23a. –runtunia sakasida, asthawa kna ring paibon, maka nguni aturakna puspa wangi kayéng lagi. Wraspati Wagé Sungsang, pasucian watek déwata, kalingania pramascitan Bhatara kabéh, pakrethi nira ararebon ring sanggar mwah ring prayangan, dulurin pangraratan, mwang pangresikan bhatara, saha wiku angarga puja, apan bhatara kabéh turun hanéng Madya Pada, milu sang déwa pitra amukti banten, pras tekeng galungan, kuningan, sukra kliwon Sugihan Bali ngaran. Kalingania pamrastita ning raga ta wulan, kawenangania samanusa kabéh atirtha gocara, sakramania. Redité Pahing Dunggulan, turun Sang Kala Tiga Wisésa manadi buta galungan, arep amangan anginum rikéng manusa Madya Pada. Matanghyan sang wiku mwang sang wijnana dén pratyaksahanye ajnani mala, lama-

TERJEMAHAN
23a. yang dipuja di paibon dengan sarana bunga untuk menguatkan rasa dalam diri. Wraspati Wage Sungsang adalah penyucian para dewata dikatakan pembersihan semua bhatara, yang patut dihaturkan adalah banten pengrerebuan di sanggar dan parahyangan, yang didahului oleh pangraratan dan pembersihan bhatara, yang wajib melaksanakan puja adalah para wiku, karena semua bhatara turun ke dunia, disertai oleh para leluhur dalam menyaksikan puja tersebut, yang dilanjutkan sampai Galungan dan Kuningan, Sukra Kliwon Sungsang disebut Sugihan Bali. Dikatakan pembersihan untuk diri sendiri, wajib diperciki tirtha. Redite Pahing Dunggulan adalah hari turunnya Sang Kala Tiga Wisesa yang menjadi Buta Galungan, yang bisa saja sewaktu-waktu memakan manusia atau mengisap darahnya di dunia. Demikianlah kiranya sang pendeta memberikan pencerahan

TEKS
23b. –kané tan kasusupan déning ki buta galungan, ika panyekeban, ngaran. Soma Pon Panyajan, ngaran. Kalingania pangasthawaning sang ngamong yoga samadhi. Anggara Wagé Panampahan, ngaran. I rika panadahan ira Ki Buta Galungan, ara pakrethinia ring sadésa désa, ambuta yadnya ring catur pataning désa, srupaning yadnya wenang, anutaken nistha, madhya, motamania, pinuja déning sang Pandhita Shiwa Buddha. Sahananing sanjata paprangan kajaya jaya kna kabéh. Ikang wang kabéh pinrayascita majaya jaya dé nira Sang Maha Pandhita, kabrataning prakoséng jayang parang. Caruning sakudu kuwungan kunang, sega warna 3, sinasah, tandingania nuut urip, putih 5 tanding, abang 9 tanding, ireng 4 tanding, iwaknia polahan bawi genep, saha tatabuhan, segehan agung 1, –

TERJEMAHAN
23b. agar tidak disusupi oleh Ki Buta Galunga. Penyekeban jatuh pada hari Senin Pon dikatakan wajib melaksanakan yoga samadi. Penampahan jatuh pada hari Selasa Wage Dunggulan ini adalah hari di mana Ki Buta Galungan akan memakan manusia di bumi jika manusia itu tidak berbuat baik, wajib kemudian menghaturkan caru di desa atau perempatan desa baik itu dari tingkat nista, madya, utama yang dipimpin oleh Pendeta Shiwa Budha. Setiap senjata peperangan dipasupati untuk mendapatkan kemenangan. Untuk manusianya diupacarai prayascita oleh Sang Maha Pendeta, agar menang dalam melawan ketidakbenaran. Carunya sekurang-kurangnya nasi sasah warna tiga, tandinganya mengikuti urip, putih 5 tanding, merah 9 tanding, hitam 4 tanding, dagingnya olahan lengkap dari babi, diisi tetabuhan, segehan agung

TEKS
24a. genahang acaru ring natar umah, natar lebuh, sambat sang buta galungan. Manusania abyakala atatebasan, maprayascita, angragepakén sarwa mantra pragolan, saha busananing aprang sakala lawan niskala, palania jaya prakoséng prang. Buddha Kliwon Dungulan, ngaran patitis ikang adnyana sandi, galang sapadang, marya akna ikang sarwa byapara ning idep, aturana ikang widi widanan ring sarwa déwa kabéh, ring sanggar parhyangan, paturon, natar, lumbung, prantenan, tumbal, panguluning sétra, panguluning désa, pangulun sawah, wana giri, samudra, mwah ring praboting wang umah salwirnia. Ikang wang kabéh pada binantenan, pakrethi ring sanggar, agung alit, tumpeng panyajan, wawakulan, canang maraka, penek ajuman, kembang payas, sedah woh, wangi-wangi, pa-

TERJEMAHAN
24a. taruhlah caru tersebut di pekarangan rumah, atau di lebuh panggillah Sang Butha Galungan. Sementara manusianya diupacarai dengan pabyakala, prayascita, mantra, agar menang dalam perang baik secara nyata maupun tidak nyata. Budha Kliwon Dunggulan adalah hari di mana kemenangan itu didapat, terang benderang, kemenangan dari segala bentuk pikiran, itu sebabnya patut dipersembahkan upakara kepada para dewa di parahyangan, rumah, pekarangan, lumbung, dapur, hulu kuburan, hulu desa, hulu sawah, gunung, samudera, juga perabotan yang ada di rumah. Ada pun bantennya di sanggah besar maupun kecil, tumpeng panyajan, wawakulan, canang maraka, penek ajuman, kembang payas, sedah woh, wangi-wangi, pa

TEKS
24b. –sucian, ika ring pasambyangan, jrimpen pajegan, tumpeng mwang sadulurnia, iwaknia jajatah mwang gagoréngan, aturanga kala asuk, dulurin puspa wangi, dipa asthanggi. Ri tlas wininggah mangkana, banten ika kabéh aderakna sawangi, énjangnia sajanma kabéh asuci laksana kala prabata, améta sira ning wé pawitra ring béji, saha kumkuman, kaja masakna neher aturakna puspa wangi, mwah ta pakuluh ring sanggar, asuguhan ring sor. Wenang parid ikang banten. Sang Purohita mwang mwang para widnyana wanginia ring galungan apasang yoga gineng, adyus asamadi, angitung Sang Hyang Dharma. Saniscara Pon Dungulan, ngaran pamaridan guru, paknania umantukaken watek déwata kabéh, maring swarga, suksma déwa malali saha ninggalaken kadirgayusan.

TERJEMAHAN
24b. pasucian, itu dihaturkan saat persembahyangan, jrimpen pajegan, tumpeng dan seterusnya, dagingnya adalah jeroan dan daging goreng, dihaturkan sebelumnya diawali dengan bunga harum dan dupa. Jika sudah dihaturkan dihaturkan biarkan saja jangan langsung dilungsur, sebab besoknya adalah hari untuk ngelungsur dan wajib juga untuk ke pantai, mandi dengan air kembang, kemudia bersembahyang lagi di sanggah dengan menghaturkan segehan di bawah. Barulah banten itu dilungsur. Sang pendeta atau semua orang pandai itu, agar melaksanakan yoga di hari Galungan untuk memuja Sang Hyang Dharma. Saniscara Pon Dunggulan namanya hari Pamaridan Guru yang bertujuan mengembalikan para dewata tersebut ke sorga, karena sudah memberikan panjang umur di dunia.

TEKS
25a. Antenia, anaman, canang maraka, wangi-wangi, matirtha gocara. Redité Wagé Kuningan ngaran Ulihan. Soma Kliwon ngaran pamacekan agung ngaran Sandékalania masegehan agung ring dengen, masambléh ayam sama lulung. Paknania angunduraken sang buta kala galungan, tkéng sabalania. Buddha Pahing Kuningan Puja Walin Bhatara Wisnu, bantenia, sedah ingapon putih ijo, tumpeng ireng, jambé 26, saha dulurania sakasidan, asthawakna ring paibon, dulurin puspa wangi sakramania. Sukra Wagé Kuningan, ngaran panampahan Kuningan, tan hana pakrethi pangaci, sok kéwala gawéyakna sopakaraning kuningan, mwah sapuhakna malaning adnyana. Saniscara Kliwon Kuningan, mwah turun watek déwata kabéh, teka-

TERJEMAHAN
25a. Upakaranya adalah ketupat, canang raka, bunga-bunga, tirtha. Redite Wage Kuningan disebut dengan Ulihan. Soma Kliwon Kuningan adalah pamacekan agung, wajib ketika sandikala menghaturkan segehan di tempat yang dianggap keramat, masambleh ayam sama lulung. Tujuannya tiada lain adalah mengembalikan Sang Buta Kala Galungan dan juga bala rencangnya ke alam para buta. Budha Pahing Kuningan adalah harinya Bhatara Wisnu upakaranya adalah canang buah base berwana dari janur putih dan janur hijau, tumpeng warna hitam, jambe 26, dan selengkapnya semampunya dihaturkan di paibon, didahului oleh canang sebelumnya. Sukra Wage Kuningan adalah Panampahan Kuningan tidak ada upacara hari ini melainkan hanya menyiapkan banten untuk Tumpek Kuningan, karena hari itu adalah hari turunnya para dewata

TEKS
25b. ning sang déwata pitara, asuci laksana, maneher maneher amukti banten, widi widanania, sega slanggi, tébog, saha raka dén agenep, pasucian, canang wangi-wangi, saruntutania, sawentené, mwang gagantungan, haywa amuja widi widanania kalangka ansurya, ésuk juga kawenangania apania tajeging surya déwa mur mwah maring swarga. Ikéngetakna tata tingkahnia. Mwang pangaci aci ring manusa, sasayut prayascita lwih, sasayut sega kuning, iwak itik putih, penyeneng, laksanakna angeningaken adnyana nirmala. Haywa lupa asamadi. Mwang ring natar pasuguhan agung. Buddha Kliwon Pahang ngaran. Pegatwakan. Ngaran pegating warah, ya tika panelasaning amengku brata dyana samadi praline. Paknania Sang Wiu mwang Sang Widnyana anglaraken yoga samadi, anunggalakna ka-

TERJEMAHAN
25b. yang diiringi oleh para leluhur, berbuatlah yang baik, dengan memujanya upakaranya nasi di slanggi, tebog, dengan rakanya, pasucian, canang wangi-wangi selengkapnya seadaanya, juga gagantungan, janganlah lupa memuja dengan upakara tersebut agar tidak lewat dari tengah hari, sebab jika sudah tajeg surya, para dewata akan kembali ke sorga. Yang wajib dilaksanakan adalah bagaimana bertingkah laku yang baik. Upakara untuk manusianya prayascita, sesayut nasi kuning, daging bebek putih, penyeneng, lakukan itu untuk mendapatkan kesucian dalam berpikir. Jangan lupa melaksanakan semadi. Dan di pekarangan hendaknya dipersembahkan segehan agung. Budha Kliwon Pahang dinamakan Pegatwakan yaitu akhir dari yoga selama dari Galungan. Sang Pendeta atau Sang Mahatahu, menggelar yoga, menyatu dengan

TEKS
26a. hananing bapara, saha widi widana, sarwa pawitra mwang wangi-wangi, asthawakna ring sarwa déwa, mwang sasayut dirgghayusa, katur ring Sang Hyang Tunggal, dulurana panyeneng mwang tatebus. Sukra Umanis, puja puja walin Bhatara Rambut Sadana, ngaran. Sang Hyang Rambut Kwala, bantenia, suci, daksina, pras, penek ajuman, soda putih kunang, asthawakna ring Sang Hyang Rambut Sadana, rikéng pralinggania, sarwa kanaka, rajata, lwirnia, pakrethinia, Sang Hyang Kama Jaya. Saniscara Kliwon Uyé ngaran. Tumpek Kandang pakrethi ring sarwa sato, pati kraning, sarwa pasu. Bantenia yan sampi, kebo, aswa, asthi, salwiring sato raja, tumpeng tatebasan, mwang pararesikan, panyeneng, jarimpen. Yan bawi, tumpeng, panyeneng, canang maraka. Yan bawi ina, anaman blekok, bulayag, tunggal lawan segawon. Yan sarwa pa-

TERJEMAHAN
26a. semesta, upakaranya adalah semua yang berasal dari makhluk hidup beserta wangi-wangi, memuja para dewa, disertai sasayut dirgayusa dihaturkan di Sang Hyang Tunggal didahului oleh penyeneng dan tetebus. Sukra Umanis adalah hari Bhatara Rambut Sadana yang bernama Sang Hyang Rambut Kwala upakaranya adalah suci, daksina, pras, penek ajuman, soda putih, yang dipuja adalah Bhatara Rambut Sedana, yang menjiwai emas, perak seperti Sang Hyang Kama Jaya. Saniscara Kliwon Uye adalah Tumpek Kandang adalah harinya para binatang. Yang diupacarai adalah sapi, kerbau, kuda, gajah, juga raja dari binatang, bantennya tumpeng, tetebasan, pasucian, penyeneng, jarimpen. Jika untuk babi bantennya panyeneng dan canang raka. Jika untuk induk babi ketupat blekok, bulayag, disatukan dengan segehan. Jika untuk

TEKS
26b. –paksi, ayam, itik, angsa, dolong, titiran, kukur, kunang lwirnia, anaman marupa manuk, dulurana panyeneng, tatebus, mwang kembang payas. Kalingania ika widana ning manusa, amarid saking Sang Hyang Raré Angon, wenang ayabin. Tuhunia ring manusa panuksmaning sato, mina, paksi, ring raga walungan, Sang Hyang Raré Angon maraga ring raganta, utama dahat. Wayang ngaran. Samanah ika ika patemun sang wayang lawan sinta, ngaran. Waraning cemeng, tan wenang sajanma araresik, alange ajungkas, mwang asusuri, teka ring sukrania, kalingania punah sagunaning awak ta. Sukra Wagé punika ngaran kala paksa, kataman campur, yogya sajanma kabéh gawéyakna paselat déning apuh, mabener ulun atinia, mwang asusuk roning pandan maduri, tkéng paturon, ésuknia pakumpu-

TERJEMAHAN
26b. burung, ayam, itik, angsa, dolong, titiran, kukur, yang dihaturkan adalah anaman manuk, didahului oleh penyeneng, tetebus, dan kembang payas. Dikatakan manusia boleh melungsurnya karena itu tadi dipersembahkan kepada Sang Hyang Rare Angon. Sebab Sang Hyang Rare Angon adalah yang utama yang menjiwai binatang, ikan, burung, juga mamalia. Wayang adalah pertemuan antara Wayang dan Sinta tidak boleh bersih-bersih, bersenang-senang, karena ini menyebabkan guna atau taksu dalam diri itu hilang. Sukra Wage Wayang disebut Kala Paksa, ini hari untuk membentengi diri dari kekuatan buta kala, wajib menaruh pandan yang telah ditusuk, atau pandan berduri, besoknya

TEKS
27a. –lakna paselat sandan ika, wadahin sidi, dulurin pasegehan, bwang akna ring dengen, aturin pasegehan gni takep. Saniscara Kliwon ngaran. Tumpek Wayang, puja walin Bhatara Iswara, pangastawania sarwa tatabuhan, gong, gender, gambang, gendongan, salwiring tatabuhan maswara, mwang ring prati maringgit. Bantenia suci 1, pras ajengan, iwak itik putih, sedah woh, canang maraka, pasucian. Ikang manusania, maka wayangnia, pangastiti ring raga sarira. Pakrethinia, sasayut tumpeng guru 1, prayascita, panyeneng. Kalingania sarira wahya ning ringgit. Sang Hyang Iswara pinaka dalang, pakrethi ika pinaka wang nguntap, kawruhan ta sang dalang, yan tan inguntapan tan hana pwa sira awawalan. Mangkana maka jatinia, haywa pépéka, haywa tan astiti-

TERJEMAHAN
27a. kumpulkan pandan-pandan itu tarus di atas sidi, yang diisi oleh segehan lalu ditaruh di tempat keramat yang diisi pula dengan api ditutup. Saniscara Kliwon namanya Tumpek Wayang adalah hari Bhatara Iswara, pemujaannya dilakukan pada alat gembelan seperti gong, gender, gambang, semuanya yang menimbulkan suara. Bantennya suci 1, pras ajengan, iwak itik putih, buah base, canang maraka, pasucian. Itu dihaturkan untuk manusianya agar tetap ingat pada diri sendiri. Bantennya adalah tumpeng guru (1), prayascita, panyeneng. Dikatakan bahwa tubuh ini adalah wayang itu sendiri. Sang Hyang Iswara adalah dalang yang memainkan segalanga, kemampuan dalang jika tidak dipakai akan membuat dirinya kena kutuk. Demikianlah sejatinya janganlah tidak mendengar apa lagi tidak memuja

TEKS
27b. ring Tri Wiradnyana, papa temahania. Saniscara Umanis Watu Gunung, puja walin Sang Hyang Saraswati, bantenia, sanisthania suci, pras, daksina palinggih, kembang canang, mwang canang byasa, banten saraswati, sagara gunung, rayunan prangkatan putih kuning, saha raka, tan sah wangi wangi, sadulurania. Sahananing pustaka lingganing aksara, pinahayu puja walinan, aturana puspa wangi. Kalingania, amuja ring Sang Hyang Bayu ikang wang kabéh. Mangkana juga pada tan wenang angréka aksara, maka laksana mayoga meneng, tan wenang akidung akakawin. Éjangnia ta banyu pinaruh, kamanania asuci laksana ring béji, kala prabata, akramas déning toya kumkuman. Asuknania ika aturana palaban, sega kuning, tamba inum, jam, sarwa mrik, a-

TERJEMAHAN
27b. Tri Wiradnyana, akan kena kutuk. Saniscara Umanis Watu Gunung adalah hari Sang Hyang Saraswati bantennya yang paling nista suci, pras, daksina palinggih, kembang canang, canang biasa, banten saraswati, sagara gunung, rayunan prangkatan putih kuning, saha raka, wangi wangi, dan selengkapnya. Sementara untuk pustaka sebagai tempat dari aksara itu, dipersembahkan canang bunga wangi. Dikatakan juga memuja Sang Hyang Bayu. Demikianlah yang dikatakan tidak boleh menulis pada hari ini, karena hari ini adalah hari beliau beryoga, tidak baik juga mekidung atau makakawin. Besoknya adalah hari Banyu Pinaruh, diwajibkan menyucikan diri ke sumber mata air seperti laut, melakukan brata seperti berkeramas, membersihkan diri dengan air kembang. Persembahkan laban yaitu nasi kuning, tamba inum, jamu, semua yang harum

TEKS
28a. –aturana maring sanggar, paridania labakna maring janma manusa soang-soang. Ata ri Buddha Kliwon, samadin Bhatara Shiwa, wenang sajanma kabéh matirtha yocara ramaning cita, aturana wangi-wangi ring sanggar, mwang luhuring aturu. Mwah ring natar umah, natar sanggar, areping dengen, masuguh sega kepelan 3, kepelan matanding iwaknia bawang jaé. Ring natar umah sambat wang kala bucari. Ring dengen sambat sang Dhurga bucari. Ika pada wéhin laba, kinén rumaksa umah karangnia, tkéng sadagingnia, dén pada anemu rahayu. Tka pwa byantara kliwon, pakrethinia tunggal kayéng lagi, kéwala wawehin sega warna 9, tinanding, saha tatabuhan ring dengen, ring sanggar, samping lawang mwang canang lenga wangi, burat wangi, mwang yasa, asthawakna ring Hyang Dhurggha Déwi. Né ring sor sambat sang buta bucari.

TERJEMAHAN
28a. semuanya dihaturkan di sanggar, lungsurannya dimakan oleh masing-masing orang. Ialah Budha Kliwon yoga dari Bhatara Shiwa, semua orang wajib memercikkan tirta ke diri mereka, menghaturkan canang di sanggah atau hulu dari rumah. Di pekarangan rumah, di pekarangan sanggah, di tempat angker, dihaturkan nasi kepelan tiga buah, kepelan yang diisi iwak bawang jahe. Di pekaranga rumah sebut Kala Bucari. Di tempat angker sebut Dhurga Bucari. Itu wajib diberikan laban untuk menjaga rumah dan isinya agar menemukan kebahagiaan. Setiap kliwon wajib mempersembahkan banten yang sama, tetapi ditambah dengan segehan warna 9 tanding, tabuhan di tempat keramat, sanggah, samping pintu masuk dihaturkan canang, minyak wangi, nasi, yang dipuja adalah Hyang Dhurgha Dewi. Yang di bawah dipersembahkan kepada Sang Buta Bucari.

TEKS
28b. Palania rahayu pari purna sang saumah. Yan tan astiti saika, sang buta tiga, makadi sang buta bucari, sang kala bucari, Sang Durggha bucari, ngarubéda ring wang aumah, ngadakaken gring, mwang angundang désti, sasab rana, amasang pamunah, pangalah ring sang maumah, mur ikang déwata kabéh, kéwehan manusania katadah dé sang buta tiga. Mangkana pituhu, haywa langganaring adnyana ning wang. Mwah hana sadnyana wiring kita kabéh. Ata Anggara Kliwon ngaran. Anggar Kasih. Kalingania pangasih ning angga sarira. Yan kalaning samangkana kawenangania apuput anglukat sarwa letuhing angga sarira, apasang yoga. Apan i payogan Bhatara Ludra, amralina alaning jagat, pakrethinia, wangi wangi, dupa astanggi, matirtha gocara. Buddha Kliwon pasucian Sang Hyang –

TERJEMAHAN
28b. Tujuannya agar selamat sentosa yang tinggal di rumah itu. Jika itu tidak dipuja, sang buta tiga seperti Sang Buta Bucari, Kala Bucari, dan Durga Bucari akan mengganggu seisi rumah, mendatangkan penderitaan, mengundang ilmu hitam, memasang pemusnahan, agar yang punya rumah kalah, dan dimakan oleh sang buta tiga ini. Demikianlah nasihat yang diberikan, diharapkan jangan melanggarnya. Karena begitulah keadaan yang sebenarnya. Jika Anggara Kliwon adalah Anggara Kasih dikatakan sebagai pangasih-asih diri sendiri. Untuk itu wajib melaksanakan penglukatan supaya hilang segala kotaran dalam diri, kemudian lakukanlah yoga. Karena ini adalah hari Bhatara Ludra, yang akan melabur semua mala di dunia, upacaranya adalah wangi-wangi, dupa, tirtha. Budha Kliwon adalah pasucian Sang Hyang

TEKS
29a. ayu, kalingania ngastiti Sang Hyang Nirmala Jati, pakrethinia, wangi-wangi, mwang yasa, kembang payas, aturana ring luhuring aturu, mwang ring sanggar, laksanania angésti kahayuaning Tri Mandhala, tekaning sarira, mwang sanaksamaning dumadi. Saniscara Kliwon, ngaran Tumpek, kalingania tkasing tuduh rikéng janma manusa kabéh, dén haywa lali ring sira Hyang Maha Wisésa, haywa déh haywa pasah, apan sira turun manugrahin ring rat bwana kabéh, pangacinia kang kayéng lagi, tan wenang magawéya, kawenangania mahyang hyang, gléng kang angga malilang, manginget inget Sang Hyang Darma, mwang kawidnyanan sastra kabéh. Buddha Wagé Buddha Cemeng, ngaran. Payoganira Sang Hyang Manik Galih, anurunaken Sang Hyang Ongkara mrasta ring mandhala, pakrethinia aturana wangi wangi, ring sanggar, luhuring aturu-

TERJEMAHAN
29a. ayu, dikatakan memuja Sang Hyang Nirmala Jati, bantennya wangi, yasa, kembang payas, dihaturkan di sanggar yang dipuja adalah Tri Mandhala, dan juga ke diri sendiri serta kepada yang menjiwai jiwa. Saniscara Kliwon disebut Tumpek, dikatakan adalah hari di mana manusia wajib memuja Sang Hyang Maha Wisesa, hal tersebut tidak bisa dipisahkan, karena beliau turun menganugerahi manusia di dunia dengan kebaikan, pantangannya adalah tidak boleh bekerja, yang wajib dilakukan adalah memuja, ingat kepada Sang Hyang Dharma, dan inti sari dari sastra tersebut. Budha Wage disebut Budha Cemeng adalah hari beryoganya Sang Hyang Manik Galih, yang menurunkan Ongkara di dunia ini, upakaranya adalah wangi-wangi di sanggar dan di hulu rumah

TEKS
29b. mwang sakadulurania, asthawakna ring Hyang Sri Nini, ring sedeng latri, adnyana samadi, kalingania ika ngaran budi suksma gati. Wus mangkana éling kana, haywa sang wruhing tattwa yéki tan mituhu, mwang alpaka ring mami, tan manemu rahayu saparaning lakunmu, apan tata pakrethi, tan payasa, tan pakrama, sama lawan sato, binannia mangan sega. Sang wiku tan mituhu, dudu pwa sira ranak mami. Mangkana pawekas bapan ta ri kita, hana mwah ri teka ning candhra grahana, wawu sawulan pinangan kala rawu, kalingania, ika prawésanga. Karonia patemun Sang Hyang Wulan lawan Raditya. Yan mangkana, yogya sang para purohita angarga sakabyatan, gelarana kramaning wulan pinanca désa, dén utpeti stiti Sang Hyang Candhra, bantenia, canang wangi wangi, saha raka, mwang bubur biaung, dulurin penek putih kuning adanan,

TERJEMAHAN
29b. dan apa saja yang bisa dihaturkan, yang dipuja adalah Hyang Sri Nini, jka sudah tengah malam, wajib melaksanakan semadi, untuk mengasah kekuatan pikiran. Setelah demikian maka janganlah lupa pada ajaran sang guru, agar tidak mengalami kegelapan dalam hidup, jika durhaka pada guru, tidak akan menemukan kebahagiaan dalan hidup, karena tidak ada beda jadinya antara manusia dengan binatang yang tidak memiliki pikiran dan tingkah laku. Seorang pendeta harus memberi tahu, bahwa inilah yang harus dilakukan. Demikian jika durhaka akan dimakan oleh Kala Rawu pada gerhana bulan, ingat itulah yang bentuk hukumannya. Keduanya adalah pertemuan Sang Hyang Candra dan Radithya. Jika demikian, patut sang pendeta menggelar puja dengan menghaturkan wangi-wangi, raka, bubur biaung, penek putih kuning

TEKS
30a. saha puspa wangi. Kalingania ring manusa loka, sang para widnyana, apasang yoga samadi, saha wawacan sarwa suksma, mwang sarwa carita ta uttama, hana ring natar, asthawakna ring Sang Hyang Surya Candhra. Tlas mangkana, saléka lawasnia dina ika dinemit déning Sang Hyang Wulan, tan wenang sira janma akarya hayu, amujaning déwa, ring duta, salwiring karya hayu tan wenang. Yan kalaning surya graha, kalingania surya tinadah déning rawu, maka atananing samo nira Sang Hyang Paramawisésa amurdéng rat, satahun lawasnia dina ika dinémeting Sang Hyang, tan kawasa sagawé sarwa hayu, saparikrama tunggal laksanania lawan candhra graha. Mangkana. Pwa ya ta ning pwa wésania kabéh, pasuluhakna ring carggha samapta. Mwang hana ajar ajari tekaning linju, ketug, sakwéhaning prawé-

TERJEMAHAN
30a. dan juga bunga. Diharuskan para manusia di dunia, para wikan, melakukan yoga samadi, untuk mendapatkan inti sari dari hidup itu, mendengarkan cerita utama, di pekarangan yang dipuja adalah Sang Hyang Surya Candhra. Demikianlah di hari setelah gerhana bulan tersebut yang dijaga oleh Sang Hyang Wulan, tidak dibenarkan seseorang melaksanakan upacara maayu-ayu, seharusnya yang dipuja adalah dewata. Jika gerhana matahari dikatakan matahari dimakan oleh Kala Rawu, itulah sebabnya Sang Hyang Paramawisesa sebagai pemimpin dunia, satu tahun lamanya dijaga oleh beliau, tidak juga diperbolehkan melaksanakan upacara mahayu-ayu karena semuanya masih dalam keadaan tunggal atau menyatu. Demikianlah semuanya sudah disiratkan. Jika ada yang bingung dan berdebar dada, maka

TEKS
30b. –ca, teka puja pakrethinia, tlas pinari dartha rikang widhi sastra, puja pakrethi ring paduka hyang luhuring akasa, ika linaksanan dén tepat pwa sira, angempwani kahayuning praja mandhala kalingania, iki haywa pépéka. Nihan wruhakna dé sang pandhita, lwirnia, pratékaning sawa, haywa salah pasang, salah surup, salah sastran, salah surup anggawaning Sang Hyang Atma. Yan sira ngentasakén sang pitara, tattwa yéki tata sakna rumuhun, dén pratiaksa tri prasira. Haywa kari kumur ring hulun, samar ring hati, haywa salah sukma, dén tekes juga pwa sira apan dahat sengkania sang pandhita nglepasaken atmaning wang mati, lamakana nemu swarggha, dunuwut jalan galang apadang. Ndi taya, nihan, yan amalaku sawa pratéka, ngaran awatang sawa, pa-

TERJEMAHAN
30b. nasihatnya adalah wajib melaksanakan puja seperti yang dikatakan pada Widhi Sastra, puja beliau Sang Hyang penguasa semesta, itulah yang dilaksanakan agar benar nantinya, sehingga beliau menjaga dunia ini. Demikianlah pengetahuan yang dimiliki oleh sang pendeta yaitu preteka jenazah, janganlah sampai salah pasah, salah masuk, salah ucap antara Sang Hyang Atma. Jika beliau mengantarkan pitara ajaran yang harus diperhatikan adalah Tri Sarira. Jangan sampai salah, diam sejenak, camkan di hati, jangan salah memasukkan ke tubuh, karena memang berat tugasnya seorang pendeta untuk dapat mengantarkan jiwa dari orang mati tersebut agar nantinya atma pitara tersebut menemukan sorga, diikuti oleh jalan yang terang benderang. Inilah kemudian yang disebut dengan sawa pretéka, jenazah

TEKS
31a. pakretinia, awayahania, saha banten tebénia, damar kurung, saha patulanga, dén manut sayogyania, gnap saprakaraning pratéka, nganut wangsa. Swargghania daksina, ngaran. Buda laya, kwa hanania gni murub, pangadang adangnia, sang dora kala, cikra balania watek buta kingkara, widyadarinia gagar mayang, wikunia rama parasu, déwatania Sang Hyang Brahma, tirthania mretha kamandalu, wawalénia gambang, pamuputnia anyut ring sétra. Yan nyawa wédana, palakunia tunggal lawan pratékaning sawa pratéka, saha upakarania apangawak tahén cendhana, tuwi majegau, wnang. Swargghania pascima, kadahania banyu wédang, pangadang adangnia Sang Suratma, cikra balania watek pisaca, widyadarinia Sang Sulasih, wikunia Bhagawan Kakwa, déwatania Sang Hyang Mahadéwa-

TERJEMAHAN
31a. upakaranya banten teben damar kurung, petulangan, dan yang lain-lain sepatutnya, genap dengan kremasi menurut wangsanya. Sorganya ada di selatan, Buda laya, ada juga api yang berkobar, yang mengahalangi, Sang Dora Kala, anak buahnya semua buta Kingkara, bidadarinya Gagar Mayang, wikunya Rama Parasu, dewanya Bhatara Brahma, tirtanya kamandalu, wewalennya gambang, pamuputnya di kuburan. Jika nyawa wedana, pelaksanaannya sama dengan sawa prateka, tubuhnya dibuat dari kayu cendana, atau majegau. Sorganya ada di barat, kelembutan air, terang benderang Sang Suratma, bala tentaranya raksasa, bidadarinya Sang Sulasih, pendetanya Bhagawan Kakwa, dewanya Bhatara Mahadewa

TEKS
31b. tirthania mretha kundalini, wawalénia gong trompong, pamutut ring sétra. Yania prawana palakunia, kramania mawadah, saha banten tebén, damar kurung, tan mapatulangan, mapangawak déning tirtha, puput antuk balé silunglung. Swargania uttara, kawa hanania bala gada bah, pangadangnia Sang Adi Kala, cikrabalania watek kingkara widyadarinia Sang Tunjung Biru, wikunia Bhagawan Wanaka wawalénia saron, tirthania mreta maha utama, pamuputnia ring sétra. Nyawasta palakunia kramania apangadak kusa 11 (solas) katih, puput ring sétra, tan pawadah, tan pa damar kurung, tan pa banten tebén, tan patulangan, sakéwala saji satangkep, mwang nasi angkeb, lawan caru. Swargghania wétan, kawa hanania duma kétu, andus, ngaran. Pangadangnia Sang Jogor Mani-

TERJEMAHAN
31b. tirtanya kundalini, wewalennya gong trompong, pamuput di kuburan. Jika Pranawa, wajib menggunakan wadah, banten teben, damar kurung, tanpa petulangan, tubuhnya adalah air, selesai di bale silunglung. Sorganya di utara, memawa gada, cahayanya Sang Adi Kala, bala tentaranya Kingkara, bidadarinya Tunjung Biru, pendetanya Bhagawan Wanaka, wewalennya gong saron, tirtanya merta mautama, puput di kuburan. Nyawasta dilakukan dengan alang-alang 11 batang, selesai di kuburan, tanpa wadah, tanpa damar kurung, tanpa banten teben, tanpa patulangan, tetapi sajinya lengkap, dengan nasi angkeb, dan caru. Sorganya di timur keadaanya penuh dengan asap. Yang menghadang adalah Sang Jogor Manik

TEKS
32a. -k, cikrabalania watek wil, widyadarinia Supraba, wikunia Bhagawan Bregu, déwatania Hyang Iswara, tirthania mreta sanjiwani, wawalénia turas, pamuputnia ring sétra. Yan pitra yadnya, pamalakunia, tanpa wadah, tanpa banten tebén, tanpa damar kurung, tanpa angenan, kéwala saji, mwang nasi asatangkep, mwang acaruan. Swargghania ring tengah, kawahnia wéci désa, pangadangnia Sang Buta Angga Sakti, cikra balania watek danuja, widyadarinia Sang Rupini, wikunia Bhagawan Wraspati, déwatania Sang Hyang Shiwa, tirthania tirtha pawitra, wawalénia gending luwang, pangawaknia wenang daksina, pamutusnia wenang ring sanggar. Yan hana wenang atmania tan inéntasan déning panca wikrama pitra pratista ika, maneher sira anemu, papa neraka, linebokaken ring dasa kawah, nga,

TERJEMAHAN
32a. bala tentaranya adalah semua wil, bidadarinya Supraba, pendetanya Bhagawan Bregu, dewanya Hyang Iswara, tirtanya mreta sanjiwani, wewalennya turas, selesai di setra. Jika pitra yadnya tanpa wadah, tanpa banten teben, tanpa damar kurung, tanpa angenan, tetapi saji dilengkapi dengan nasi tangkep dan caru. Sorganya di tengah kawahnya weci, yang menghadang Sang Buta Angga Sakti, tentaranya watek danuja, bidadarinya Rupini, pendetanya Bhagawan Wraspati, dewanya Sang Hyang Shiwa, tirtanya thirta pawitra, wawalennya gending luwang, tubuhnya daksina, puput di sanggah. Jika atma tidak diantarkan seperti itu maka tidak akan mendapatkan sorga, mereka akan menukan neraka, jatuh ke dalam sepuluh kawah

TEKS
32b. kawah buda buk, tan inucapan lawasnia papa, pan la sing kawah ring sor, mwang hana kawah agung. Genahnia ring luhur, pa nraka ning wang salah laku, salah ulah, kahili ring kawah agung, anrus maring Panca Wéci, mwah kalilih anrus maring kawah buda buk. Kawika arca catur muka, kecap sastra widhi tattwa. Kacarita Bhatara Catur, magenah ring Gunung Jambu Dwipa, jajahan Bhatara Waras. Ida Bhatara Catur makarya Arca Gopala, manempa warnan, ida Bhatara. Indik, ida makarya kadi ring sor, kawit wénten wraksa kancana, mwang wraksa rajata, mentik ring pucak gunung jambu dwipa, genahnia masanding ring genah nyambu, sané tuktuknya rawuh ka langité. Raris waru kancana mwang taru rajata, ngamedalang woh, lwiré, ratna, kancana, buah jambu punika. Mwang taru rajatané, kali-

TERJEMAHAN
32b. kawah buda buk, tidak dikatakan betapa lamanya di sana, karena di atas dan di bawahnya ada kawah yang besar. Tempatnya di atas, neraka bagi mereka yang salah laku, bunuh diri, itulah di tempatkan di kawah besar lalu ke kawah Panca Weci, dan diliputi oleh kawah abu. Begitulah yang diceritakan dalam Widhi Tattwa ada patung catur muka. Diceritakan Bhatara Catur bertempat di Gunung Jambu Dwipa, bagian wilayah dari Bhatara Waras. Ida Bhatara Catur makarya arca Krishna, meniru yang dilakukan dewa, itulah kemudian yang menjadi emas, menjiwai patung, menjiwai emas, perak, hidup di puncak gunung Jambu Dwipa, tempatnya bersanding dengan tempat nyambu, yang ujungnya menyentuh langit. Kemudia pohon kencana dan pohon rajata itu berbuah seperti permata, emas, begitulah buahnya. Dan pohon rajata

TEKS
33a. –tnyané pérak, gangsa, parunggu, lancung. Raris ida Bhatara Catur, ngaran, catur déwata, kulit waru punika kakumpulang, kadadosang asiki, raris kaworin antuk toyan akar mas, toyané kuning, mangda mawarna kuning, sasampuné puput bresih, wastunin ida lancung rarawon, mangdados arca. Hyang Agni dados panglibur, Sang Hyang Bayu dadi pangububan, Sang Hyang Parwata dados lakarya. Sang Hyang Bayu, Iswara mituduhin katrangan sakadi ring sor, lwirnia, Bhatara Brahma maniru rupan Bhatara Wisnu, Bhatara Wisnu maniru rupan Bhatara Brahma. Sang Hyang Iswara niru rupan Sang Hyang Mahadéwa. Sang Hyang Mahadéwa maniru rupan Sang Hyang Iswara. Raris Sang Hyang Catur manunggal angga, maparab Bhatara Brahma Murthi Ning Rat. Sapunika indik ida makarya arca Gopala, ka-

TERJEMAHAN
33a. menjadi perak, gangga, perunggu. Kemudian Ida Bhatara Catur yang bernama catur dewata, kulitnya warunya dikumpulkan, dijadikan satu, lalu dicampurkan dengan air akar mas, airnya berwarna kuning, agar memang menjadi warna kuning, sesudah dibersihkan barulah beliau disebut dengan arca. Hyang Agni menjadi dasar, Sang Hyang Bayu menjadi bagian penutup, Sang Hyang Parwata menjadi bahannya. Sang Hyang Bayu, Iswara berada di bawahnya, Bhatara Brahma meniru rupa Bhatara Wisnu, Bhatara Wisnu meniru rupa Bhatara Brahma. Sang Hyang Iswara meniru rupa Bhatara Mahadewa, Bhatara Mahadewa menitu rupa Sang Hyang Iswara. Lalu menjadilah mereka Sang Hyang Catur, bernama Bhatara Brahma Murthi Ning Rat. Begitulah tentang arca Krishna

TEKS
33b. –pastian antuk Ida Sang Hyang Shiwa Pramésthi Guru, karancang dados maawak. Raris antuk Ida Bhatara, arca punika katuduh ka gumi kabuat antuk angin, raris ulung ka tanah Bali, mangkihan sampun bakti ring Sang Catur Déwata lwih palania. Pa arepan catur muka punika sakadi ring sor puniki, muka sané maarep purwa punika, dados kamoksahan, salwiring papa ilang palania muka kang marep kidul, dados mangilangang salwiring papa ilang satru mancana. Sané marep kulon dados kalédangan para déwata, tur ida swéca ring para ratu. Muka sané marep lor mangicalang saletuhing sarat. Katatwaning sanggar wiadin pamrajan. Saking indik parhyangan, gedong papolésan makereb duk, pasimpangan Bhatara Gni Jaya, saking gunung Lampu

TERJEMAHAN
33b. yang diresmikan oleh Ida Sang Hyang Shiwa Pramesthi Guru, yang dijadikan bagian tubuhnya. Lalu beliau Ida Bhatara membawa arca itu diterbangkan angin, lalu jatuh di tanah Bali yang sampai saat sekarang disebut dengan Sang Catur Dewata. Di depannya sang catur muka seperti yang dijelaskan di bawah ini, wajah yang menghadap ke timur menjadi moksa, segala bentuk penderitaan akan lenyap jika wajah menghadap ke selatan, yang menghilangkan segala bentuk penderitaan. Yang menghadap ke barat melenyapkan penderitaan. Ini inti sari dari sanggar atau mrajan. Jika di gedong dipoles dan beratap ijuk, itu adalah pasimpangan Bhatara Gni Jaya, dari Gunung Lempu

TEKS
34a. yang. Sanggah maprucut, pasimpangan Bhatara Limas Sari, saking Gunung Uluwatu. Sanggah matudung pané, pasimpangan Bhatara Limas Catur, saking Gunung Batukaru, ring Tabanan. Sanggah madaging manjangan, sanggar Sapta Rsi, ngaran. Pasimpangan Bhatara Mas Pait, awinan, pecak sadu ké lunga ka Bali manglinggihin manjangan kakalih. Sanggar saka ulu gémpél, pasimpangan déwa ayu pasarén sari. Taksu, pasimpangan taksu ngantén, saking Gunung Agung. Sanggar samuan mrepat matumpang kalu, pasimpangan Bhatara Putra Jaya Gni, saking panarajan, ngaran. Sokwana. Sanggar sakadi tuguné maka klabang apit, ngaran. Pangapit lawang, pasimpangan sedahan. Sanggar saksat, magenah ring jaban sanggahé, pasimpangan di lebuh. Méru tumpang lima, pasimpangan bhatara

TERJEMAHAN
34a. yang. sanggah maprucut pasimpangan Bhatara Limas Sari dari Gunung Uluwatu. Sanggah matudung pane pasimpangan Bhatara Limas Catur dari Gunung Batukaru di Tabanan. Sanggah Manjangan adalah sanggah Sapta Rsi. Pasimpangan Bhatara Maospait karena pernah datang ke Bali mengendarai menjangan. Sanggar Saka Ulu gempel pasimpangan Dewa Ayu Pasaren Sari. Taksu pasimpangan Taksu Nganten saking Gunung Agung. Sanggar samuan mrepat adalah pasimpangan dari Bhatara Putra Jaya Gni dari pemerajan Sokawana sanggar seperti apit lawang adalah pesimpangan Sedahan. Sanggar Saksat yang letaknya jaba sanggah pasimpangan Lebih. Meru tumpang lima, pasimpangan Bhatara

TEKS
34b. ring Gunung Agung, mapeséngan Bhatara Jaya. Méru tumpang tiga, pasimpangan Bhatara ring Gunung Lebah ngaran Batur. Méru tumpang kalih (2), pasimpangan Gunung Agung, miwah ring Gélgél. Gedong makereb duk, pasimpangan Dalem Manik, Mas. Malinggih soring basukih, babaturané madaging palinggan naga, palinggihan Hyang Antaboga ring Sapta Patala. Taksu panyanding Sapta Patalané sané madaging naga, palinggih panglurah Bhatara Panyarikan. Sanggar Agung, palinggih bhatara nglangit, Bhatara Gana, miwah Bhatara Luhuring Akasa. Gedong méru popolosan makereb duk punika, pasimpangan bhatara sami. Gedong sari tumpang ro, pasimpangan ida i ratu, masari, saking gunung sari gulian. Sanggar tiga, ngaran. Kamulan, ngaran. Pasimpangan Brahma,

TERJEMAHAN
34b. dari Gunung Agung bernama Bhatara Jaya. Meru Tumpang Tiga pasimpangan dari Bhatara Gunung Lebah dari Batur. Meru tumpang dua pasimpangan Gunung Agung dan Gelgel. Gedong mekered duk pasimpangan Dalem Manik Mas yang bertempat di Basukihan, bebaturannya berisi naga tempat Ida Sang Antaboga di Sapta Patala. Taksu Panyanding berisi naga merupakan pelinggih Bhatara Penyarikan. Sanggar Agung pelinggih Bhatara Nglangit, Bhatara Gana, dan Bhatara Luhuring Akasa. Gedong meru polos makereb duk itu pesimpangan semua bhatara. Gedong sari tumpang dua pasimpangan Ida I Ratu Masari, saking Gunung Sari Gulian. Sanggar tiga adalah Kemulan merupakan pesimpangan Brahma,

TEKS
35a. Wisnu, Iswara. Gedong Saka Pat, pasimpangan Bhatara Hyang, ngaran. Bhatari Uma. Sanggar palinggih sakadi tugu, palinggih I Ratu Ngurah, tengening sagara. Kwéhing palinggih sami 19. Malis sasaring watek déwa bhatara. Temahania yéki lwirnia, siki (1) sasar Hyang Brahma, Wisnu, Iswara, kurang yoga, panca rsi temahania kalih (2), panca rsi kurang yoga, sapta rsi temahania tiga (3), sapta rsi kurang yoga, déwa rsi temahania pat (4), déwa rsi kurang yoga, déwatania temahania lima (5), déwata kurang yoga, widyadara temahania nem (6), widyadara kurang yoga, gandharwa temahania pitu (7), gandharwa kurang yoga, danawa temahania kutus (8), danawa kurang yoga, détya temahania sia (9), détya kurang yoga, raksasa temahania dasa (10), raksasa kurang yoga, buta-

TERJEMAHAN
35a. Wisnu, Iswara. Gedong Saka Pat pasimpangan Bhatara Hyang dan Bhatari Uma. Sanggar palinggih yang menyerupai tugu, adalah palinggih I Ratu Ngurah di tengah samudera. Banyaknya pelinggih semua adalah 19, adalah tempat dari semua bhatara. Yaitu satu untuk Hyang Brahma, Wisnu, Iswara yang melaksanakan yoga menjadi Panca Rsi yang jumlahnya dua, melaksanakan yoga menjadi sapta rsi yang jumlahnya tiga, sapta rsi beryoga menjadi dewa rsi menjadi jumlahnya empat, dewa rsi melaksanakan yoga menjadi dewata sehingga jumlahnya lima, dewata beryoga menjadi bidadari yang jumlahnya enam, bidadari beryoga menjadi gandarwa jumlahnya tujuh, gandarwa beryoga menjadi danawa jumlahnya delapan, danawa beryoga menjadi detya jumlahnya sembilan, detya beryoga menjadi raksasa jumlahnya sepuluh, raksasa beryoga menjadi buta

TEKS
35b. yaksa temahania solas (11), buta yaksa kurang yoga, buta dengen temahania telulas (13), buta dengen kurang yoga, buta kala temahania patbelas (14), buta kurang yoga, buta pisaca temahania limolas (15), buta pisaca kurang yoga, manusa temahania nem belas (16), manusa kurang yoga, triyaka temahania, lwirnia pasu ya dadinia, mrega ya dadi ring alas, paksi ya dadi sarwa mer, mina adinia ring banyu, mwah wanéhan. Mangkana pwa ésining tatwa pakem gama tiga, panugrahan ira Sang Hyang Tiga, inastungkara dénira Sang Hyang Parama Wisésa, ngaran Sang Hyang Suksma Licin, maka kretaning jagat buana agung, buana alit, kateka tekéng ésinia, linaksanan pakretinia, mapatinia, paripolahnia, sopakarania, ika kinumpulan dénira Sang Hyang Tiga Wisésa. Ma-

TERJEMAHAN
35b. yaksa jumlahnya sebelas, buta yaksa beryoga menjadi buta dengan jumlahnya tiga belas, buta dengen beryoga menjadi buta kala jumlahnya empat belas, buta beryoga menjadi pisaca jumlahnya lima belas, buta pisaca kurang yoga menjadi manusia jumlahnya enambelas, manusia beryoga menjadi tiga yaitu binatang, hewan buas, burung udara, ikan di air, dan lainnya. Demikianlah yang disebut dengan pakem Gama Tiga, anugerah dari Sang Hyang Tiga, yang dipasupati oleh Sang Hyang Parama Wisesa yaitu Sang Hyang Licin yang tiada lain adalah pemberi segala kemurahan dan kebahagiaan di dunia dan manusia, semua yang terdapat di sana patut dilaksanakan di kehidupan ini karena ini adalah kumpulan ajaran Sang Hyang Tiga Wisesa

TEKS
36a. mangkana haywa rered haywa surud mahayu jagat buana, dulurana sopakarania. Mangkana subal. Knéngakna.

TERJEMAHAN
36a. demikianlah jangan lupa dan jangan berhenti mendoakan dunia ini, terlebih lagi dengan menggunakan upacara. Demikianlah. Puput